خاموشی ژوآو ژیلبرتو: چهارپایۀ خالی، گیتار بی‌صاحب و اندوهی بی‌پایان

بعد از مرگ ژوآو ژیلبرتو، برزیلی‌ها یک‌صدا یاد "بزرگ‌ترین هنرمند" خود را گرامی داشتند. چنین واکنش‌هایی را برزیلی‌ها فقط در مقابل تیم ملی فوتبال خود نشان داده‌اند. تنها یک صدا ساکت ماند: آقای ژائیر بولسونارو رئیس‌جمهوری برزیل با نخوت همیشگی خود فقط پذیرفت که "ژیلبرتو آدم مشهوری بود"...

ژوآو ژیلبرتو (۱۹۳۱ - ۲۰۱۹) شاید بدون این که خود بخواهد، در کشورش به یکی از نمادهای مقاومت در برابر دیکتاتوری شناخته شده بود. با اینکه او هیچگاه اشعار سیاسی نخواند و فعالیت سیاسی هم نکرد، اما صدایش، لحن آواز خواندن و ترانه‌هایش برای برزیلی‌ها یادآوری خوشی، رهایی، سبک‌باری و خلاصه آزادی بود. پس عجیب نیست که آدمی مثل بولسونارو که صریحاً از سال‌های دیکتاتوری برزیل دفاع می‌کند، از آدمی مثل ژوآو ژیلبرتو خوشش نیاید. او در پاسخ به خبرنگارانی که به اصرار، خواستار "واکنش رئیس‌جمهوری در قبال مرگ یکی از بزرگترین هنرمندان کشور" بودند، فقط گفت: "ژوآو ژیلبرتو آدم مشهوری بود. به خانواده‌اش تسلیت می‌گویم"...  

البته شاید برای ایرانیان چنین رفتارهای دولتمردان چندان عجیب نباشد. اما به رغم عکس‌العمل سرد و مغرورانۀ رئیس جمهوری، میلیونها برزیلی از ژوآو ژیلبرتو به بزرگی یاد کردند. در خارج از آمریکای لاتین نیز از "نابغۀ موسیقی برزیل و هنرمندی که فرهنگ برزیل را جهانی کرد" سخن گفته شد.

ژوآو ژیلبرتو و موسیقی بوسا نُوا

ژوآو ژیلبرتو را معمولاً بانی اصلی سبک "بوسا نُوا" می‌دانند. اگرچه موسیقیدانان دیگری نیز در این جنبش هنری شرکت داشتند – بخصوص کارلوس ژوبیم – اما آواز و گیتار ژیلبرتو ناگهان در اواخر دهۀ ١٩۵٠ شهرتی جهانی یافت. این شهرت و اعتبار ناگهانی البته تا اندازه‌ای هم مرهون اجرای انگلیسی فرانک سیناترا از یکی از قطعات او بود. ولی به‌هرحال ژوآو ژیلبرتو از همان سال‌ها معروف‌ترین هنرمند برزیلی شد و دنباله‌روهای زیادی پیدا کرد.

نحوۀ خواندن ژوآو ژیلبرتو نیز تازگی داشت. برنار لاویلیه خواننده و ترانه‌ساز فرانسوی که از عشاق موسیقی آمریکای لاتین است می‌گوید ژیلبرتو همیشه با "نیم صدا" می‌خواند و "هیچوقت به حنجرۀ خود زور نمی‌آورد". لاویلیه می‌گوید: "برای شنیدن صدای او باید گوش را نزدیک می‌بردی. موسیقی او بسیار خصوصی و صمیمانه بود. ترانه‌های ژیلبرتو که معمولاً با هارمونی‌های پیچیده همراهی می‌شود، اگر با صدای قوی خوانده شود، توی ذوق می‌زند".

برنار لاویلیه در مورد موسیقی ژیلبرتو و سبک بوسا نوا نیز می‌گوید: "موسیقی ژیلبرتو در عین پیچیدگی، پیرایش‌شده است (سهل و ممتنع؟). ژیلبرتو و همکارش آنتونیو کارلوس ژوبیم ریتم تازه‌ای آفریدند. البته موسیقی سامبا قبلاً وجود داشت اما سامبا برای کارناوال و رقص است. در حالی که بوسا نُوا موسیقی سودایی و آرامی است که اندوه عمیقی را در خود دارد. علاوه بر این، ژیلبرتو و ژوبیم با ابداعات خود در هامونی، به جاز نزدیک شدند. به همین دلیل موسیقیدانان جاز آمریکایی هم به نوبۀ خود خیلی زود به طرف بوسا نُوای برزیلی رفتند"...

برای آشنایی با سبک بوسا نوا و برخی آثار معروف ژوآو ژیلبرتو به فایل صوتی رجوع کنید