هفتۀ گذشته یکی از موضوع‌های پُربسامد رسانه‌های ایرانی در داخل و خارج کشور موافقت ولادیمیر پوتین با ایجاد «کریدور زنگِزور» بود. رسانه‌های ایران نوشتند که او در سفر اخیرش به جمهوری آذربایجان و دیدارش با الهام علیف موافقت خود را با ایجاد این کریدور اعلام کرده است. گویا پس از سفر او، سرگئی لاوروف، وزیر خارجۀ روسیه، در مصاحبه با شبکۀ یک تلویزیون آن کشور بی آنکه از «کریدور زنگِزور» نامی ببرد، از ارمنستان خواسته است به مُفاد توافق‌نامه‌ای که نیکول پاشینیان، نخست وزیر آن کشور، در نوامبر ۲۰۲۰ با آذربایجان و روسیه امضا کرده است، عمل کند.
باری، اگر این کریدور ایجاد شود، جمهوری آذربایجان از طریق استان سیونیک ارمنستان یکراست و بی‌نیاز از بازرسی راهدارانِ ارمنی به جمهوری خودمختار نخجوان و از آنجا به ترکیه وصل خواهد شد. به گفتۀ کارشناسان، این کریدور بخشی از یک پروژۀ ژئوپلیتیک است که اروپا را از راه ترکیه و آذربایجان به آسیای مرکزی و چین وصل می‌کند.
گویا فدراسیون روسیه همواره نسبت به ایجاد این کریدور نظر مساعد داشته است. اما در وبگاه «شورای راهبردی روابط خارجی جمهوری اسلامی» از این کریدور زیر عنوان «کریدور تورانی ناتو» یاد شده و مقاله‌ای به زبان انگلیسی با این عنوان چاپ شده است: «توطئۀ ایجاد کریدور زنگِزور دربردارندۀ پیامدهای ژئوپلیتیکی ناسازگار برای ایران و روسیه و چین».
این کریدور از نزدیکی مرز ایران با ارمنستان می‌گذرد. کارشناسان ایرانی معتقدند که پافشاری ترکیه و جمهوری آذربایجان برای ساختن کریدور زنگِزور نشان می‌دهد که این کریدور تنها جنبۀ ترانزیتی و تجاری ندارد بلکه بیشتر جنبه سیاسی، امنیتی، نظامی و ژئوپلیتیکی دارد. به همین سبب، جمهوری اسلامی ایران و ملی‌گرایان ایرانی با ایجاد آن مخالف‌اند؛ چنان که دیروز نهم سپتامبر برابر با ۱۹ شهریور ۱۴۰۳ خبرگزاری «میزان» مقاله‌ای با این عنوان چاپ کرد: کریدور موهوم زنگزور؛ خوابی که تعبیر نخواهد شد.
مخالفت رهبری جمهوری اسلامی و کم و بیش همۀ کارشناسان ایرانی با ایجاد چنین کریدوری در درجۀ نخست از آن روست که رابطۀ مرزی ایران را با ارمنستان قطع خواهد کرد. از سوی دیگر، این کریدور ارمنستان را ناگزیر خواهد کرد روابط نزدیکی با جمهوری آذربایجان و ترکیه برقرار کند و این نزدیکی به زیان ایران تمام خواهد شد. به گفتۀ کارشناسان ایرانی، با ایجاد این کریدور منافع ملی و منطقه‌ای ایران به خطر خواهد افتاد. زیرا برقراری ارتباط زمینی ترکیه با آذربایجان و راهیابی آن کشور به آسیای مرکزی از طریق جمهوری آذربایجان، وحدت ملی و تمامیت ارضی ایران را تهدید می‌کند.
در مطبوعات ایران صحبت از این می‌کنند که با ایجاد این کریدور، ایران از تنها همسایۀ مسیحی‌اش جدا خواهد شد و راه ارتباط آن به بازارهای غربی قطع خواهد شد. ایران به رهبران ارمنستان نیز هشدار داده است که اگر زیر بار این پروژه بروند، در عمل، از حمایت نظامی بالقوۀ همسایۀ وفادار خود محروم خواهند شد.
اکنون نظری به تاریخچۀ مطرح شدن این طرح پُرمناقشه بیندازیم. برپایۀ مادۀ ۹ توافقنامۀ آتش‌بس که در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان با میانجیگری فدراسیون روسیه امضا شد، جمهوری ارمنستان پذیرفت که در خاک خود راه ارتباطی تازه‌ای برای حمل و نقل میان جمهوری خودمختار نخجوان و مناطق غربی جمهوری آذربایجان ساخته شود و ایمنی حمل و نقل، رفت و آمد شهروندان و وسایل نقلیه را در این راه ارتباطی تضمین کند. این همان کریدور زنگِزور است که ایران آن را فاجعۀ ژئوپلیتیک می‌داند.
در زمان اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری خودمختار نخجوان از دو خط راه آهن که هر دو از خاک ارمنستان می‌گذشتند به جمهوری آذربایجان وصل می‌شد. یکی از آن‌ها از استان سیونیک ارمنستان در نزدیکی مرز ایران می‌گذشت. اما این دو راه پس از شعله ور شدن آتش نخستین جنگ قره باغ در فوریۀ ۱۹۸۸ متروکه شدند. در سال ۲۰۲۰ در دومین جنگ قره باغ که ۴۴ روز طول کشید، جمهوری آذربایجان بیشتر مناطقی را که در جنگ اول قره باغ از دست داده بود پس گرفت و سال گذشته به عمر جمهوریِ خودخواندۀ «آرتساخ» در قره باغ کوهستانی نیز پایان داد.
کارشناسان غربی معتقدند که پس از پایان آن جمهوری اوضاع در قفقاز جنوبی به کل تغییر کرده و به نظر می‌رسد رهبران جمهوری ارمنستان دیگر به دنبال درگیری با جمهوری آذربایجان نیستند. از سوی دیگر، آنان امیدی به هم‌پیمانان نااستواری مانند روسیه و ایران ندارند و می‌خواهند روابط راهبردی با کشورهای غربی به ویژه آمریکا که دشمن روسیه و ایران است، برقرار کنند. برگزاری رزمایش ده روزۀ مشترک میان ارمنستان و آمریکا در سپتامبر سال گذشته، نشانۀ آشکار فاصله گرفتن ارمنستان از ایران و روسیه است.
محسن پاک آیین، دیپلمات و سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان، معتقد است که «روسیه در پی آن است که کریدور زنگِزور به شکلی باز شود که طبق مفاد موافقت نامه مسکو در سال ۲۰۲۰، تحت نظارت نیروهای روسیه باشد. مسکو قصد دارد با این ترفند هم حضور نظامی خود را در قفقاز تقویت کند و هم بر تردد غربی ها در این گذرگاه نظارت و کنترل داشته باشد».
او دیروز در وبگاه «خبر آنلاین» نوشت: « کشورهای غربی به ویژه فرانسه با سوءاستفاده از سردی روابط ارمنستان و روسیه پس از ماجرای قره باغ و با فروش سلاح به ایروان، کوشیدند بر تقویت حضور و نفوذ خود در قفقاز بیفزایند و ارمنستان را برای انزوای روسیه در این منطقه ترغیب کنند. در این اوضاع و احوال، کریدور زنگزور در صورت بازگشایی محلی برای حضور و نفوذ کشورهای غربی در این مسیر و صحنۀ رقابت غرب و روسیه و مقدمۀ ایجاد یک مناقشه جدید در منطقه خواهد بود».
از نظر این دیپلمات ایرانی و کارشناس قفقاز جنوبی، «باز شدن کریدو زنگزور به سود جمهوری آذربایجان نیز نخواهد بود، زیرا اگر غرب و ناتو در رقابت با روسیه به این منطقه بیایند و به دریای خزر برسند، جمهوری آذربایجان نیز در مقام کشوری که درآمد ارزی هنگفتی از نفت و گاز این دریا دارد، با مشکل ناامنی در صدور انرژی رو به رو خواهد شد».
باری، به دو نکته اساسی نیز باید توجه کرد: نخست این که ارمنستان برای توسعۀ روابط خود با غرب راهی جز عبور از ترکیه ندارد. به همین سبب، در مخالفت با ایجاد این کریدور از قاطعیت جمهوری اسلامی ایران برخوردار نیست. دوم این که اتحادیۀ اروپا قرارداد گازی بزرگی با جمهوری آذربایجان بسته است و از همین رو، ترجیح می‌دهد در کشاکش‌های قفقاز جنوبی مداخله نکند. بنابراین، ارمنستان در مخالفت با ایجاد کریدور زنگزور امیدی به پشتیبانی این اتحادیه ندارد.
با توجه به همۀ این داده‌ها، ایران در مخالفت با ایجاد این کریدور ناگزیر خواهد شد یک تنه در برابر جمهوری آذربایجان و حامیان آن بایستد.