Διορθωτικά μαθήματα Ιστορίας με τον Γιώργο Θ. Μαυρογορδάτο

Τον Σεπτέμβριο του 1922, μόνο ο Βενιζέλος μπορούσε να αντιπαλέψει στο εξωτερικό και ειδικά στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης στη Λωζάνη τις συνέπειες της ήττας. Ήταν έτσι σε θέση να επιβάλει εξαιρετικά δυσάρεστες αποφάσεις: πρώτα την εκκένωση της Ανατολικής Θράκης από τον ελληνικό στρατό και πληθυσμό, ύστερα την υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών. Μόνο εκείνος μπορούσε επίσης να αναστήσει τη συμμαχία της ηττημένης Ελλάδας με τις νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις και προπαντός με τη Μεγάλη Βρετανία. Κατάφερε έτσι να αποφύγει άλλες εδαφικές απώλειες και την πληρωμή πολεμικών επανορθώσεων, ενώ η Τουρκία αναγνώρισε επιτέλους την απόκτηση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου από την Ελλάδα.

Υπό την πίεση των πιο ακραίων στρατιωτικών, με επικεφαλής τον Θεόδωρο Πάγκαλο, η λεγόμενη «Επανάσταση του 1922» προχώρησε στη δίκη και εκτέλεση των Έξι που κρίθηκαν υπεύθυνοι για τη Μικρασιατική Καταστροφή, μολονότι η ανεπανόρθωτη βλάβη («προδοσία») των εθνικών συμφερόντων δεν έγινε «εκ προθέσεως», αλλά από βαρύτατη και ασυγχώρητη αμέλεια ή το πολύ από «ενδεχόμενο δόλο». Ανεξάρτητα από το όποιο άμεσο θετικό αποτέλεσμα, η εκτέλεση των Έξι είχε μακροπρόθεσμα εξαιρετικά αρνητικές επιπτώσεις. Όπως και στη Γερμανία νωρίτερα, η απαλλαγή των στρατιωτικών και η ενοχοποίηση των πολιτικών για την ήττα υπονόμευσε καίρια τη δημοκρατία. Επιπλέον, παρατάθηκε ο Εθνικός Διχασμός ως εμφύλιος πόλεμος.

Παρά τις επίσημες δηλώσεις και διακηρύξεις, η τύχη του Ελληνισμού της Τουρκίας κατά βάθος δεν απασχολούσε τους Αντιβενιζελικούς, τουλάχιστον ως πρώτη προτεραιότητα. Υπερίσχυε μάλιστα σε πολλούς το μίσος που προκαλούσε η πίστη των περισσοτέρων Ελλήνων της Τουρκίας στον Βενιζέλο. Τα κύρια άρθρα «Οίκαδε…» και «Οι Πομερανοί» στην εφημερίδα «Καθημερινή» δεν πρόλαβαν να συμβάλουν στη στρατιωτική κατάρρευση, όπως υποστηρίχθηκε εκ των υστέρων. Φανέρωναν όμως αδιαφορία για τους ελληνικούς πληθυσμούς. Δεν υπήρξε η παραμικρή μέριμνα για την έγκαιρη διαφυγή τους. Αντίθετα μάλιστα, μέχρι την τελευταία στιγμή εμποδίστηκαν να φύγουν. Ήταν εύλογος ο φόβος ότι, αν έρχονταν στην Ελλάδα, θα απειλούσαν το καθεστώς.

Οι Αντιβενιζελικοί απέκρουαν τις διπλωματικές λύσεις όσο το γόητρο και το ηθικό του ελληνικού στρατού ήσαν ακμαία και τις αποδέχτηκαν μόνο όταν είχαν πλέον καταρρακωθεί και τα δύο μετά την αιματηρή αποτυχία της άσκοπης εξόρμησης προς Άγκυρα που οι ίδιοι αποφάσισαν. Αλλά ήταν πια πολύ αργά. Ακόμη και όταν πλέον προεξοφλούσαν την καταστροφή, τον Φεβρουάριο του 1922, δεν προχώρησαν στην επιβαλλόμενη εκκένωση της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό πληθυσμό και τον στρατό. Άφησαν ιδίως τη Στρατιά αποτελματωμένη για ένα σχεδόν χρόνο σε ένα μέτωπο που ήταν εξαρχής μειονεκτικό και ευάλωτο ακριβώς στο σημείο όπου εκδηλώθηκε η απόλυτα προβλέψιμη τουρκική επίθεση.

Επιλέγοντας τη συνέχιση και κλιμάκωση του πολέμου στη Μικρά Ασία, οι Αντιβενιζελικοί και προσωπικά ο Γούναρης προτίμησαν ως υπουργό Στρατιωτικών τον ανίδεο Νικόλαο Θεοτόκη και ως αρχιστράτηγο τον αστοιχείωτο Αναστάσιο Παπούλα, προκαλώντας παράλληλα ανταγωνισμό και πολυφωνία μεταξύ διαφόρων στρατιωτικών. Έτσι αποφασίστηκε στις 15 Ιουλίου 1921 η προέλαση προς την Άγκυρα. Χωρίς σαφείς στόχους, η Στρατιά Μικράς Ασίας υπέστη μάταια εξαντλητικές πορείες, μεγάλες στερήσεις και σκληρές μάχες στον Σαγγάριο, με πολλές απώλειες. Ακόμη πιο ανεπανόρθωτη ήταν η απώλεια του ηθικού και της μαχητικής της ικανότητας. Αν έμενε στην ίδια κατάσταση και στις ίδιες θέσεις, ήταν απλώς θέμα χρόνου η κατάρρευσή της.

Με κάλυψη και πρόφαση τον Κωνσταντίνο, η Αντιβενιζελική ηγεσία χειρίστηκε το Μικρασιατικό ζήτημα σαν να μην υπήρχε άλλη επιλογή από τη συνέχιση και την κλιμάκωση της εκστρατείας. Αντί να εκμεταλλευθούν τρεις διαδοχικές ευκαιρίες διπλωματικής διεξόδου για τερματισμό του πολέμου, με βρετανική μεσολάβηση και υποστήριξη, οι Αντιβενιζελικοί επιδίωξαν οριστική στρατιωτική λύση από μόνο τον ελληνικό στρατό. Ήθελαν να αποδείξουν σε όλους και προπαντός στη Μεγάλη Βρετανία ότι θα τα καταφέρουν εξίσου καλά ή και καλύτερα από τον Βενιζέλο. Αντίστροφα, τους κατείχε ο φόβος ότι τυχόν απαγκίστρωση εκ μέρους τους από τη Μικρά Ασία θα επέφερε μοιραία την επιστροφή του μισητού εχθρού.

Ο Δημήτριος Γούναρης και οι άλλοι Αντιβενιζελικοί οργάνωσαν το νόθο δημοψήφισμα του 1920 για να μεταθέσουν την ευθύνη της επανόδου του Κωνσταντίνου στον ίδιο τον Λαό. Για να εκμεταλλευθούν το γόητρο του Κωνσταντίνου ως νικηφόρου Στρατηλάτη, δημιούργησαν ύστερα την πλαστή εντύπωση ότι τάχα αναλάμβανε ξανά «αρχιστράτηγος», όπως στους Βαλκανικούς Πολέμους. Γι’ αυτό τον περιέφεραν στη Μικρά Ασία επί τρεις μήνες σαν ζωντανό ακόμη σύμβολο για παραπλάνηση του στρατού και της κοινής γνώμης, μολονότι ήταν βαριά άρρωστος και δεν είχε αρκετή επαφή με την πραγματικότητα. Στάθηκαν πολύ τυχεροί που δεν πέθανε εκεί στα χέρια τους, αντί στο Παλέρμο ενάμιση χρόνο αργότερα.

Ο Κωνσταντίνος Α΄ δεν έχει στρατιωτικές ευθύνες για τη Μικρασιατική Καταστροφή επειδή δεν υπήρξε στ’ αλήθεια «αρχιστράτηγος», όπως τον παρουσίασαν. Η κυριότερη ευθύνη του είναι ότι επέμεινε να επιστρέψει το 1920 παρά τις προειδοποιήσεις της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ιταλίας ότι η επάνοδός του θα προκαλούσε απαλλαγή τους από κάθε δέσμευση απέναντι στην Ελλάδα, καθώς και τη διακοπή κάθε οικονομικής βοήθειας. Παρά τις δηλώσεις που είχε κάνει στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ότι θα παραιτηθεί αν νικήσει η Αντάντ, και μολονότι ήταν βαριά άρρωστος και ανίκανος να ανταποκριθεί στα καθήκοντά του, αρνήθηκε μέχρι τέλους να παραιτηθεί οικειοθελώς.

Ο Βενιζέλος ήταν βέβαιος ότι θα κέρδιζε τις εκλογές που έγιναν την 1η Νοεμβρίου 1920. Δεν υπάρχει η παραμικρή ένδειξη για το αντίθετο. Δεν μπορούσε άλλωστε να τις καθυστερήσει άλλο, αφού παρουσίασε τη Συνθήκη των Σεβρών σαν οριστική τάχα συνθήκη ειρήνης που τερμάτιζε τον πόλεμο με την Τουρκία. Ωστόσο, είχε μεσολαβήσει στις 12 Οκτωβρίου ο απροσδόκητος θάνατος του βασιλέα Αλεξάνδρου, που ουσιαστικά μετέτρεψε τις εκλογές σε άτυπο δημοψήφισμα υπέρ της επιστροφής του Κωνσταντίνου, εξασφαλίζοντας σαρωτική νίκη στους Αντιβενιζελικούς. Εκτός από την Παλαιά Ελλάδα, αυτοί κέρδισαν και 69 από τις 74 έδρες της Μακεδονίας χάρη στη συμπαγή ψήφο των εκεί αλλοεθνών.

Η κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό το 1919 αποδείχθηκε σημείο χωρίς επιστροφή για τους Έλληνες, τους Τούρκους, αλλά και τις Μεγάλες Δυνάμεις.Προέκυψε ένας φαύλος κύκλος στρατιωτικών επιχειρήσεων για την άμυνα της ελληνικής ζώνης, με διαδοχική διεύρυνση της κατεχόμενης έκτασης, αύξηση του τουρκικού πληθυσμού της και δυσμενείς επιπτώσεις για τους Έλληνες κατοίκους. Διέξοδο θα πρόσφερε μόνο μία οριστική συνθήκη ειρήνης. Έτσι παρουσιάστηκε η Συνθήκη των Σεβρών. Υπογράφοντάς την, ωστόσο, το σουλτανικό οθωμανικό καθεστώς της Κωνσταντινούπολης ολοκλήρωσε την απαξίωσή του, σε όφελος της εθνικιστικής επανάστασης του Κεμάλ. Έτσι, αντί για ειρήνη, η συνθήκη έφερε πόλεμο για την εφαρμογή της.

Τον Μάιο του 1919 παρουσιάστηκε η μοναδική ευκαιρία για άμεση κατάληψη της Σμύρνης από τον ελληνικό στρατό, με κοινή απόφαση Μεγάλης Βρετανίας, Γαλλίας και ΗΠΑ. Ο Βενιζέλος μπορούσε να υπολογίζει ότι η Ελλάδα δεν θα αντιμετώπιζε ποτέ μόνη της στη Μικρά Ασία ενδεχόμενη αντίσταση εκ μέρους των Τούρκων, αλλά μόνο σε σύμπραξη με τις νικήτριες Μεγάλες Δυνάμεις, καθώς και τη μεγάλη Αρμενία που επρόκειτο να δημιουργηθεί. Αλλά η προσήλωση στη Σμύρνη υπήρξε εξαρχής άστοχη, όχι μόνο από στρατιωτική, αλλά και από οικονομική άποψη. Αν νέα κρατικά σύνορα την είχαν αποκόψει από τη μικρασιατική ενδοχώρα της, θα είχε αναπόφευκτα παρακμάσει.

Τον Φεβρουάριο του 1915 ο Ιωάννης Μεταξάς διαφωνούσε με τον Βενιζέλο όχι μόνο για τη συμμετοχή της Ελλάδας στην επιχείρηση των Δαρδανελλίων, αλλά και για την ιδέα επέκτασης του ελληνικού κράτους στη Μικρά Ασία. Σύμφωνα με την ανάλυσή του, το ελληνικό κράτος θα αποκτούσε χώρα με πληθυσμό στην πλειονότητα τουρκικό, που θα αλλοίωνε την εθνική του υπόσταση. Η άμυνα και η ασφάλειά της θα απορροφούσε στρατιωτικούς και άλλους πόρους του κράτους, εξασθενίζοντας τη θέση του στην Ευρώπη. Πράγματι, ακόμη και σύμφωνα με τις ελληνικές στατιστικές που επικαλέστηκε ο Βενιζέλος, η ελληνική ζώνη στη Μικρά Ασία θα περιλάμβανε μεγάλη τουρκική πλειοψηφία.

Οι αντίπαλοι του Βενιζέλου ισχυρίζονταν ότι, αν η Ελλάδα έμπαινε στον πόλεμο ως σύμμαχος της Αντάντ και εχθρός της Τουρκίας, θα προκαλούσε αμέσως τον αφανισμό των Ελλήνων της Τουρκίας. Βαυκαλίζονταν με τις υποσχέσεις της Γερμανίας ότι θα τους προστάτευε, όσο η Ελλάδα έμενε ουδέτερη. Όμως οι γερμανικές εγγυήσεις αποδείχθηκαν εντελώς ανεπαρκείς. Παρά την ουδετερότητα της επίσημης Ελλάδας, οι διωγμοί των Ελλήνων συνεχίστηκαν και μάλιστα συστηματοποιήθηκαν και κλιμακώθηκαν το 1916. Η μεγάλη πλειονότητα των προσφύγων που είχαν καταφύγει στην Ελλάδα εύλογα ταυτιζόταν με τον Βενιζέλο και την πολιτική του, που υποσχόταν να πετύχει την επιστροφή τους και τη μετέπειτα προστασία τους.

Ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος πρόσφερε στην Ελλάδα μία μοναδική ευκαιρία να αντιμετωπίσει την Τουρκία στο πλευρό ισχυρών συμμάχων, όπως ήταν η Αντάντ (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ρωσία). Ήταν επίσης η τελευταία ευκαιρία για τη διάσωση των ελληνικών πληθυσμών της Τουρκίας, αφού αυτοί απειλούνταν με άμεσο και οριστικό αφανισμό. Τον Ιανουάριο του 1915, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών υποσχέθηκε στην Ελλάδα εδαφικά ανταλλάγματα στα παράλια της Μικράς Ασίας αν έπαιρνε μέρος στον πόλεμο ως σύμμαχος της Αντάντ. Ο Βενιζέλος πρότεινε τη συμμετοχή της Ελλάδας στην εκστρατεία των Δαρδανελλίων, αλλά η αντίδραση του Μεταξά και η άρνηση του Κωνσταντίνου τον οδήγησαν σε παραίτηση.

Το 1914 η Ελλάδα αντιμετώπισε άμεσο κίνδυνο νέου πολέμου με την Τουρκία, στον οποίο όμως θα ήταν ολομόναχη, χωρίς συμμάχους πλέον. Θανάσιμη απειλή αποτελούσαν δύο υπερσύγχρονα θωρηκτά που η Τουρκία περίμενε να παραλάβει από βρετανικά ναυπηγεία το καλοκαίρι του 1914. Με αυτά θα αποκτούσε αμέσως τον απόλυτο έλεγχο του Αιγαίου. Η κυβέρνηση Βενιζέλου έκανε ό,τι μπορούσε για την αποτροπή του πολέμου, αρχίζοντας διαπραγματεύσεις με την Τουρκία για το ζήτημα των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου και συμφωνώντας καταρχήν στην ανταλλαγή των ελληνικών πληθυσμών με μουσουλμανικούς από την Ελλάδα. Αλλά η έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου άλλαξε τελείως την κατάσταση.

Στους Βαλκανικούς Πολέμους οι Οθωμανοί έχασαν ξαφνικά όλα σχεδόν τα ευρωπαϊκά τους εδάφη. Η αντίδραση εκδηλώθηκε αμέσως από τους Νεότουρκους, που υιοθέτησαν ως συνταγή σωτηρίας τον εκτουρκισμό, με κριτήριο τη μουσουλμανική θρησκεία. Αντίθετα, οι μη Μουσουλμάνοι στοχοποιήθηκαν ως μη νομιμόφρονες και ως πράκτορες ευρωπαϊκών οικονομικών συμφερόντων που εκμεταλλεύονταν τη μουσουλμανική πλειονότητα. Η απώλεια των Βαλκανίων σήμανε επίσης την αναγκαστική πλέον προσήλωση στην ασφάλεια της Μικράς Ασίας. Οι Νεότουρκοι αρνήθηκαν να αποδεχθούν την απόκτηση των νησιών του Ανατολικού Αιγαίου από την Ελλάδα. Επιπλέον, οι ελληνικοί πληθυσμοί των μικρασιατικών παραλίων έπρεπε να εκδιωχθούν ή να μεταφερθούν στα βάθη της ανατολικής Μικράς Ασίας.

Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους, ο Βενιζέλος εφάρμοσε την πολιτική ισονομίας μεταξύ Χριστιανών και Μουσουλμάνων που είχε ήδη διαμορφώσει στην αυτόνομη Κρητική Πολιτεία, προβλέποντας ακριβώς αυτή την επέκταση του ελληνικού κράτους. Η συνθήκη ειρήνης με την Οθωμανική Αυτοκρατορία (Συνθήκη των Αθηνών) εγγυήθηκε τα κάθε λογής δικαιώματα και συμφέροντα των Μουσουλμάνων στις Νέες Χώρες που είχε αποκτήσει η Ελλάδα. Ο Βενιζέλος απέβλεπε πλέον στη μελλοντική ειρηνική συνύπαρξη Ελλάδας και Τουρκίας και απέκλειε ουσιαστικά τη διεκδίκηση άλλων τουρκικών εδαφών από την Ελλάδα. Η πολιτική του ταίριαζε σε μία χώρα που έβγαινε κερδισμένη από τους πολέμους. Δεν ίσχυε όμως το ίδιο για την Τουρκία.

Τα νέα χριστιανικά κράτη που προέκυπταν από τον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας δεν μπορούσαν να εγγυηθούν στους Μουσουλμάνους ισονομία και ασφάλεια. Από το 1821, όσοι Μουσουλμάνοι γλίτωσαν από σφαγές έφυγαν από την επαναστατημένη Ελλάδα (ή αλλαξοπίστησαν). Μετά την ειρηνική προσάρτηση της Θεσσαλίας και της επαρχίας της Άρτας, πάλι έφυγαν οι Μουσουλμάνοι. Τέλος, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι προκάλεσαν μία εντελώς ανεξέλεγκτη αλυσιδωτή αντίδραση. Πρώτα προσφυγικό κύμα Μουσουλμάνων από την Ελλάδα και τα Βαλκάνια προς την Τουρκία, ύστερα Ελλήνων από την Τουρκία προς την Ελλάδα, ύστερα ελληνική απόβαση στη Μικρά Ασία για την παλιννόστηση των προσφύγων και την προστασία των ελληνικών πληθυσμών.

Κατά βάθος 1821 και 1922 συνδέονται. Μετά την εμφάνιση του εθνικισμού, δεν είναι πλέον βιώσιμες οι πολυεθνικές αυτοκρατορίες. Από το 1821 δεν δρομολογείται μόνο η συγκρότηση ελληνικού εθνικού κράτους. Δρομολογείται ταυτόχρονα και η αναπόφευκτη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Αποκλείεται πλέον αυτή να διατηρηθεί και να περάσει ακέραιη σε ελληνικό ή έστω σε πολυεθνικό έλεγχο, σύμφωνα με τις αναχρονιστικές και ανεδαφικές φαντασιώσεις του Ίωνα Δραγούμη και άλλων. Εκατό χρόνια μετά το 1821 και σύμφωνα με την αμείλικτη διάγνωση του Ιωάννη Μεταξά, οι Τούρκοι στη Μικρά Ασία πολεμούσαν πλέον για την ίδια τους την πατρίδα και όχι πια για την αυτοκρατορία τους.

Από το 1944 το Κυπριακό συνδέθηκε ξανά με εσωτερικές πολιτικές διαμάχες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στην Κύπρο, όπου ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος πρώτα ένωσε και ύστερα δίχασε, όταν φάνηκε να προτιμά την ανεξαρτησία από την Ένωση. Σε καμία άλλη φάση της διαδικασίας εθνικής ολοκλήρωσης δεν έγινε τόσο φανερή όχι μόνο η νομοτελειακή γένεση εμφυλίων συγκρούσεων, αλλά και οι ενδεχόμενες αυτοκαταστροφικές συνέπειές τους, όπως απέδειξε τελειωτικά το προδοτικό πραξικόπημα του 1974.

Η καλύτερη (αν όχι η μόνη) ευκαιρία για Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα παρουσιάστηκε τον Οκτώβριο του 1915, όταν η Μεγάλη Βρετανία πρόσφερε αμέσως την Κύπρο, ανεξάρτητα από την έκβαση του Παγκοσμίου Πολέμου, αν η Ελλάδα βοηθούσε με τον στρατό της τη σύμμαχο Σερβία. Όμως η προσφορά της Κύπρου απορρίφθηκε από τον βασιλέα Κωνσταντίνο και την πειθήνια κυβέρνηση που είχε διορίσει. Οι μεταγενέστερες σχετικές προσπάθειες του Βενιζέλου έμειναν άκαρπες.

Η εθνική ολοκλήρωση δεν περιέλαβε τελικά τη Βόρεια Ήπειρο, μολονότι την κατέλαβε τρεις φορές ο ελληνικός στρατός. Τη διεκδίκησή της έβλαψε πρώτα ο Εθνικός Διχασμός το 1915-16 και ύστερα η εμφύλια σύγκρουση του 1944, επειδή οι αντίπαλοι του ΚΚΕ βρέθηκαν εντελώς εξαρτημένοι από τους Βρετανούς και τους Αμερικανούς και υποχρεώθηκαν να αποσύρουν το ζήτημα από τη Συνδιάσκεψη της Ειρήνης το 1946. Μόνο για αντικομμουνιστική προπαγάνδα χρησίμεψε για είκοσι ακόμη χρόνια.

Η εμφύλια σύγκρουση που επέλεξε το ΚΚΕ το 1944 ουσιαστικά ματαίωσε τη διεκδίκηση της Βορείου Ηπείρου και της Κύπρου, επειδή οι αντίπαλοί του βρέθηκαν εντελώς εξαρτημένοι από τους Βρετανούς και ύστερα τους Αμερικανούς. Κατασκευάστηκε όμως ο μύθος ότι τα Δεκεμβριανά ήσαν τάχα αντίσταση αυθόρμητη κατά των Άγγλων, που τα είχαν προσχεδιάσει. Ωστόσο, μόνο το ΚΚΕ είχε από πριν σχέδιο. Στόχος του δεν ήταν οι Άγγλοι αλλά οι Έλληνες ανταγωνιστές του.

Ο Εμφύλιος Πόλεμος 1946-49 είχε σχέση με την εθνική ολοκλήρωση επειδή αφορούσε την ελληνική Μακεδονία και τη διατήρησή της από το ελληνικό κράτος. Γι’ αυτό πολέμησε η συντριπτική πλειοψηφία των πολιτών. Το ΚΚΕ βρέθηκε απόλυτα εξαρτημένο από τα «αδελφά» κόμματα, τους Γιουγκοσλάβους και ειδικά τους Σλαβομακεδόνες, που αποτελούσαν στο τέλος την πλειονότητα του λεγόμενου ΔΣΕ. Σ’ αυτούς υποσχέθηκε τελικά «πλήρη εθνική αποκατάσταση», που ισοδυναμούσε με απόσπαση μέρους της ελληνικής επικράτειας.

Αποδείχθηκαν μοιραία λάθη οι εξαιρέσεις από την ελληνοτουρκική υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών του 1923, δηλαδή η παραμονή του Οικουμενικού Πατριαρχείου και των Ελλήνων στην Πόλη (και στην Ίμβρο και Τένεδο), με αντιστάθμισμα την παραμονή των Τούρκων και άλλων μουσουλμάνων στην ελληνική Δυτική Θράκη. Η επιφανειακή ισορροπία έχει προ πολλού ανατραπεί αμετάκλητα. Επιπλέον διαιωνίζεται ένα oθωμανικό οξύμωρο: να ελέγχεται από ένα μουσουλμανικό κράτος η ηγεσία μίας χριστιανικής εκκλησίας με θεωρητικά οικουμενική εμβέλεια.

H υλοποίηση του ναζιστικού Ολοκαυτώματος στην κατεχόμενη Ελλάδα επηρεάστηκε από τον βαθμό αφομοίωσης των Εβραίων της ως Ελλήνων. Στην Παλαιά Ελλάδα, όπου ο κανόνας ήταν η αφομοίωση, οι Εβραίοι είχαν διπλάσιες πιθανότητες διαφυγής από ό,τι στις Νέες Χώρες. Χωρίς την περίπτωση της Κέρκυρας, είχαν σχεδόν τριπλάσιες πιθανότητες. Νωρίτερα, το 1940 ο συνταγματάρχης Μαρδοχαίος Φριζής είχε αποδείξει ότι μπορεί κανείς να ανήκει ολόψυχα στο Ελληνικό Έθνος χωρίς να είναι Χριστιανός Ορθόδοξος.

Μόνο μέσα από έναν νέο πόλεμο, μία νέα εμφύλια σύγκρουση και τη μεταπολεμική ανασυγκρότηση ξεπεράστηκε ο Εθνικός Διχασμός του 1915 ως κρίση εθνικής ολοκλήρωσης. Οι πρόσφυγες επιτέλους αφομοιώθηκαν, αφού διασπάστηκαν πολιτικά ακριβώς όπως οι γηγενείς και κατανεμήθηκαν στις ίδιες μ’ αυτούς παρατάξεις. Οι μεταπολεμικές οικονομικές και πολιτικές ανακατατάξεις εξάλειψαν το παλιό χάσμα ανάμεσα στην Παλαιά Ελλάδα και τις Νέες Χώρες. Τέλος, οι αλλοεθνείς μειονότητες χάθηκαν σχεδόν όλες (εκτός από μία).

Μετά το 1922, ο Εθνικός Διχασμός συνεχίζεται ως κρίση εθνικής ολοκλήρωσης μέσα πλέον στα όρια του κράτους. Συμπυκνώνεται σε τρεις αντιθέσεις που αποτελούν προέκταση εκείνων της προηγούμενης δεκαετίας: μεταξύ γηγενών και προσφύγων, μεταξύ αλλοεθνών και Ελλήνων (ιδίως προσφύγων), μεταξύ Παλαιάς Ελλάδας και Νέων Χωρών. Ο Βενιζελισμός παραμένει ο πιο συνεπής φορέας της εθνικής ολοκλήρωσης, ενώ ο Αντιβενιζελισμός συσπειρώνει τις κάθε λογής αντιστάσεις και αντιδράσεις, προσκολλημένος στο παρελθόν της Παλαιάς Ελλάδας.

Ο απότομος διπλασιασμός του ελληνικού κράτους συνδυάστηκε με την έκρηξη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, προκαλώντας τον Εθνικό Διχασμό ως κρίση εθνικής ολοκλήρωσης. Ο Βενιζελισμός αποδείχθηκε αλυτρωτισμός για όλο το Έθνος, επιδιώκοντας την «Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών». Ο Αντιβενιζελισμός αποδείχθηκε πατριωτισμός εσωστρεφής, εξιδανικεύοντας ως «μικράν αλλ’ έντιμον» την (προ του 1912) Παλαιά Ελλάδα. Συνέχισε όμως τη Μικρασιατική Εκστρατεία μέχρι την Καταστροφή, για να αποσοβήσει επιστροφή του Βενιζέλου.

Μόνο ο Βενιζέλος κατάφερε να συνδυάσει ταυτόχρονα αλυτρωτισμό με εξευρωπαϊσμό και αγγλόφιλη πολιτική. Χάρη σ’ αυτόν, η Ελλάδα πήρε μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους, που παραμένουν το μεγαλύτερο πολεμικό της επίτευγμα, αφού σχεδόν διπλασιάστηκε. Χωρίς τον Βενιζέλο, η Ελλάδα δεν θα είχε πάρει μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους και τα σύνορά της θα ήταν ασφαλώς πολύ στενότερα, όπως προκύπτει από τα λεγόμενα των αντιπάλων του, με πιο υπερφίαλο τον Ίωνα (Ιωάννη) Δραγούμη.

Στην αντιπαράθεση Κωλέττη και Μαυροκορδάτου αποτυπώθηκε ένα διαχρονικό δίλημμα: πρώτα εδαφική επέκταση, έστω με ένοπλα σώματα ατάκτων, ή πρώτα ανάπτυξη και οικοδόμηση σύγχρονου κράτους, στρατού και στόλου, για εδαφική επέκταση στην κατάλληλη ευκαιρία; Την πολιτική του Μαυροκορδάτου εφάρμοσε με καλύτερες προϋποθέσεις και μεγαλύτερη επιτυχία ο ανεψιός του Χαρίλαος Τρικούπης, αλλά τον νίκησε ο Θεόδωρος Δηλιγιάννης, με κατάληξη την πανωλεθρία  του 1897, που μπορούσε να είχε ανατρέψει τα μέχρι τότε κεκτημένα.

Τα λεγόμενα «ξενικά» κόμματα (ρωσόφιλο, γαλλόφιλο, αγγλόφιλο, κατά σειρά εμφάνισης και τάξη μεγέθους) δεν ήσαν τεχνητά δημιουργήματα των ξένων, αλλά προέκυψαν φυσιολογικά από τις ανάγκες της εθνικής ολοκλήρωσης, σε αντιστοιχία μόνο με τις τρεις «Προστάτιδες Δυνάμεις» και όχι άλλες. Καθεμιά τους θα επηρέαζε την εξωτερική, αλλά και την εσωτερική πολιτική και κοινωνική διαμόρφωση του νέου κράτους, σύμφωνα με τα δικά της πρότυπα, που συνέφεραν ειδικά τους οπαδούς της στην Ελλάδα.

Από την Επανάσταση προέκυψαν και μονιμότερες συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ ομοεθνών. Οι ντόπιοι («αυτόχθονες») της αρχικής επικράτειας θέλησαν να αποκλείσουν από δημόσιες θέσεις όσους προέρχονταν από άλλα μέρη («ετερόχθονες»), αποκρούοντας έμπρακτα την ισότιμη συμμετοχή τους στο έθνος και το κράτος του. Γενικότερη ήταν η αντιπαράθεση του παραδοσιακού κόσμου με τους λίγους μορφωμένους οπαδούς του εξευρωπαϊσμού, που ήσαν όμως απαραίτητοι για την εξασφάλιση βοήθειας από την Ευρώπη και για την οικοδόμηση κράτους.

Μετά το 1821, δεν προκάλεσαν τις πρώτες εμφύλιες συγκρούσεις απλώς και μόνο τυχαίοι προσωπικοί παράγοντες, αλλά η επείγουσα αντικειμενική ανάγκη να συντονίσει τον Αγώνα μία νομιμοποιημένη και ισχυρή κεντρική εξουσία, που δεν ήταν σε θέση να προμηθεύσει η Φιλική Εταιρεία. Χρειαζόταν επίσης να υποταχθούν οι οπλαρχηγοί στην πολιτική εξουσία ή και να παραμεριστούν από τακτικό στρατό. Έτσι προέκυψαν πρώτα η σύγκρουση μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών, ύστερα μεταξύ Πελοποννήσου, Ρούμελης, νησιών.

Η ταύτιση του έθνους με την Ορθοδοξία απέκλεισε τον χωρισμό Κράτους και Εκκλησίας, όπως στις καθολικές χώρες. Ενώ το κοινό θρήσκευμα ήταν δεδομένο, η γλωσσική ομοιογένεια έμενε να δημιουργηθεί από το εθνικό κράτος, προκαλώντας διαμάχες για το γλωσσικό ζήτημα, που έληξαν μόλις το 1976, με την επιβολή της δημοτικής και τον εξοβελισμό της καθαρεύουσας. Ακόμη και σήμερα, αποτελεί ελληνική ιδιαιτερότητα η μεγάλη σημασία της θρησκείας ως συστατικού της εθνικής ταυτότητας.

Ποιοι είναι Έλληνες; Οι Χριστιανοί και ειδικότερα οι Ορθόδοξοι, απάντησε η Α΄ Εθνική Συνέλευση. Το ίδιο ίσχυσε έναν αιώνα αργότερα, στην υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών με την Τουρκία.  Για γλώσσα ή καταγωγή ως πρωταρχικά κριτήρια δεν μπορούσε να γίνει λόγος, ούτε το 1821 ούτε το 1923. Ως κρατική εκκλησία, η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν μπορούσε πλέον να υπάγεται στο Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, αφού παρέμενε αιχμάλωτο αλλοθρήσκων. Το ζήτημα αυτό προκάλεσε οξύτατη εμφύλια διαμάχη.

Αναδείχθηκε έως εδώ η διαλεκτική μεταξύ εθνικής ολοκλήρωσης και εμφύλιας διαμάχης μεταξύ ομοεθνών, ως γενική νομοτέλεια, με παραδείγματα που ήσαν επίτηδες παρμένα αποκλειστικά από τη δυτική ιστορική εμπειρία, για να μη νομιστεί ότι πρόκειται για σύμπτωμα υστέρησης, βαλκανικής ή και τριτοκοσμικής. Για την ελληνική περίπτωση ενδιαφέρουν ιδίως η εθνικοποίηση της βασιλείας (ακόμη και όταν ο βασιλέας ήταν ξένος) και προπαντός η υπεροχή της θρησκείας, όπως αποτυπώνεται και στις εθνικές σημαίες.

Η καθυστερημένη εθνική ολοκλήρωση των Ιρλανδών έμεινε ημιτελής όταν το νησί τους διχοτομήθηκε το 1922 και τμήμα του διατηρήθηκε από το Ηνωμένο Βασίλειο. Μολονότι μειοψηφία, όσοι αρνήθηκαν να συμφωνήσουν έστρεψαν αμέσως τα όπλα εναντίον των πρώην συναγωνιστών τους και έγινε εμφύλιος πόλεμος αγριότερος από τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Μία ακόμη μικρότερη μειοψηφία συνέχιζε μέχρι πρόσφατα τον εμφύλιο πόλεμο στη Βόρεια Ιρλανδία. Η ειρήνευση εκεί ίσως κινδυνέψει από τις συνέπειες του Brexit.

Οι Νορβηγοί το 1905 αποφάσισαν ομόφωνα την ανεξαρτησία τους από τη Σουηδία και επέλεξαν ξένο βασιλέα με μεγάλη πλειοψηφία, ενώ η γλωσσική τους διαμάχη έληξε αργότερα με συμβιβασμό. Αντίθετα, η ανεξαρτησία της Φινλανδίας από τη Ρωσία συνοδεύτηκε το 1918 από άγριο εμφύλιο πόλεμο, σε καθαρά ταξική βάση. Μόνο σταδιακά ακολούθησε εθνική συμφιλίωση που περιέλαβε και τους ηττημένους Σοσιαλδημοκράτες, όχι όμως και τους Κομμουνιστές, που συνέχισαν να συμπράττουν με τους Σοβιετικούς.

Ως εχθρική εισβολή και κατοχή, η Γαλλική Επανάσταση προκάλεσε την τερατογένεση ενός αντιδραστικού γερμανικού εθνικισμού, με επικράτηση του πρωσικού μοναρχισμού και μιλιταρισμού. Η Πρωσία ήταν εκείνη που πραγματοποίησε τη γερμανική ενοποίηση το 1871, προκαθορίζοντας τις εξελίξεις μέχρι την ήττα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τότε η ενοποίηση ακυρώθηκε. Προέκυψαν δύο γερμανικά κράτη, που βρίσκονταν σε «ψυχρό» εμφύλιο πόλεμο μέχρι να επικρατήσει ολοκληρωτικά η Δυτική Γερμανία στη διαδικασία επανένωσης με την Ανατολική.

Για την ιταλική ενοποίηση, χρειάστηκαν πόλεμοι εναντίον των Αυστριακών, αλλά και εμφύλιοι πόλεμοι μεταξύ Ιταλών για την κατάλυση του Βασιλείου των Δύο Σικελιών,  καθώς και του κράτους του Πάπα, το 1870. Η Καθολική Εκκλησία  συμφιλιώθηκε με τα τετελεσμένα και με το ιταλικό εθνικό κράτος μόλις το 1929. Εμφύλια διαμάχη προκάλεσε και ο αλυτρωτισμός, ιδίως το 1915. Όπως έγινε, η ενοποίηση δημιούργησε ένα αγεφύρωτο μέχρι σήμερα χάσμα μεταξύ Βορρά και Νότου.

Πρώτο «νέο» έθνος και εθνικό κράτος υπήρξε το αμερικανικό. Όπως εξήγησε η Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας το 1776, οι πολίτες των 13 αποικιών αποφάσισαν τότε να αποχωριστούν από τους «Βρετανούς αδελφούς» τους και να γίνουν ένα εντελώς άλλο έθνος. Χρειάστηκε όμως και ο Εμφύλιος Πόλεμος του 1861-65 για να αποτραπεί οριστικά και αμετάκλητα η διάσπαση και διάλυσή του. Ανάλογη υπήρξε η εμφύλια σύγκρουση του 1847 για να εμπεδωθεί το ελβετικό έθνος.

Για την εθνική ολοκλήρωση, η θρησκεία υπήρξε αλλού καταλύτης και αλλού τροχοπέδη. Παντού όμως υπήρξε πηγή εμφύλιας διαμάχης. Αρχικά, ο Χριστιανισμός υπηρέτησε την οικοδόμηση, τη συνοχή και την εμπέδωση κρατών. Αυτό έπαψε να ισχύει με τη Μεταρρύθμιση, που βύθισε τα χριστιανικά κράτη σε αλλεπάλληλους «θρησκευτικούς» πολέμους, δηλαδή εμφυλίους πολέμους αλληλένδετους με την εθνική τους ολοκλήρωση, αφού αφορούσαν όχι μόνο την υπόσταση των κρατών, αλλά και την ταυτότητα των αντίστοιχων εθνών.

Στα «παλαιά» εθνικά κράτη (όπως η Πορτογαλία, η Γαλλία, η Δανία) η εθνική ολοκλήρωση έγινε σταδιακά σε διάστημα αιώνων από διαδοχικούς ηγεμόνες. Αυτοί όχι μόνο μεγάλωσαν την επικράτειά τους με κατακτητικούς πολέμους και με συνοικέσια, αλλά και συνέτριψαν την αυτονομία φεουδαρχών, περιφερειών, πόλεων κ.ο.κ., με απώτερο τελικό αποτέλεσμα την απόλυτη μοναρχία σε έναν ενοποιημένο χώρο. Τα ίδια ισχύουν κατεξοχήν για την Αγγλία, πριν γίνει ο κορμός του νεότερου Ηνωμένου Βασιλείου.

Τα εθνικά κράτη θα ήσαν αδιανόητα χωρίς τον εθνικισμό. Ως ιδεολογία, αυτός γεννήθηκε φιλελεύθερος και δημοκρατικός από δύο επαναστάσεις: την Αμερικανική του 1776 και τη Γαλλική του 1789. Μόνο αργότερα παραμορφώθηκε. Σε αντικατάστασή του προτείνεται ο «πατριωτισμός». Αλλά ο πατριωτισμός αποτελεί έννοια αρχαιότερη. Υπήρξε και σε κράτη που δεν ήσαν εθνικά. Όταν η πατρίδα είναι εθνικό κράτος, ο πατριωτισμός αποτελεί απλώς μία αμυντική εκδοχή του εθνικισμού, όχι κάτι εντελώς διαφορετικό.

Κάθε έθνος περνάει από μία διαδικασία «εθνικής ολοκλήρωσης», που περιλαμβάνει συνήθως την απελευθέρωσή του από «ξένο» ζυγό και την ενοποίησή του στο πλαίσιο ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους. Όμως η άλλη όψη της εθνικής ολοκλήρωσης είναι μοιραία η εμφύλια σύγκρουση μεταξύ ομοεθνών, καθώς προκύπτουν αναπόφευκτα συγκρούσεις όχι μόνο αντιλήψεων, αλλά και συμφερόντων. Η νεοελληνική εμπειρία εμφυλίων συγκρούσεων σχετικών με την εθνική ολοκλήρωση αποτελεί απλώς μία περίπτωση ανάμεσα σε πολλές άλλες.

Πόσο επικίνδυνη είναι η ημιμάθεια σε ιστορικά ζητήματα φάνηκε πρόσφατα στο  ζήτημα της ονομασίας της Βόρειας Μακεδονίας. Οι  διαμαρτυρίες έγιναν με το ανιστόρητο σύνθημα «Η Μακεδονία είναι μόνο μία», που διαψεύδεται ακόμη και από τα σχολικά βιβλία του ίδιου του ελληνικού κράτους! Με αφορμή τη συμπλήρωση 200 ετών από το 1821, χρειάζεται να διορθωθεί ιδίως το στερεότυπο ότι ειδικά και μόνο οι Έλληνες έχουν ανέκαθεν το μικρόβιο της διχόνοιας και του εμφύλιου σπαραγμού.