Start / Historia dla Dorosłych

Historia dla Dorosłych

Historia dla Dorosłych to podkast poświęcony historii oraz tematom, które z różnych względów byłyby niestosowne dla dzieci, albo po prostu dla nich nudne.

85 avsnitt • Längd: 30 min • Månadsvis

Om podden

Historia dla Dorosłych to podkast poświęcony historii oraz tematom, które z różnych względów byłyby niestosowne dla dzieci, albo po prostu dla nich nudne. Mam nadzieję, że będą ciekawe dla dorosłych 🙂

The podcast Historia dla Dorosłych is created by Piotr Borowski. The podcast and the artwork on this page are embedded on this page using the public podcast feed (RSS).

Avsnitt

85 - Armia Potomaku

25 november 2024 | 15 min

Armia Potomaku to armia Stanów Zjednoczonych walcząca głównie z Armią Północnej Wirginii czyli armią zbuntowanych południowych stanów. Północną granicą stanu Wiginia jest rzeka Potomak. Właśnie tam rozegrało się wiele bitew, a obie armie przekraczały Potomak wielokrotnie. Tak więc nazwa armii północy - Armia Potomaku oraz armii południa - Armia Północnej Wirginii mają sens. Warto jednak pamiętać, że na początku wojny te armie nazywały się odwrotnie.

Podczas pierwszej wielkiej bitwy czyli podczas I bitwy nad Bull Run, którą konfederaci nazywają I bitwą pod Manassas walczyły ze sobą Armia Północno-Wschodniej Wirginii przeciwko Armii Potomaku. Bitwa rozegrała się właśnie w północno-wschodniej Wirginii dlatego unioniści tak nazwali swoją armię. Za to południe w tamtym okresie swoją armię nazywało Armią Potomaku. Rzeka nad którą odbyła się ta bitwa czyli Bull Run jest dopływem Potomaku.

Armia północy czyli Armia Północno-Wschodniej Wirginii wygrywała tą bitwę, ale konfederatom udało się ściągnąć drugą armię - Armię Shenandoah i w ten sposób południe wygrało tą bitwę. Dwie armie konfederackie (Armia Potomaku oraz Armia Shenandoah) pokonały armię północy (Armię Północno-Wschodniej Wirginii). Po bitwie te dwie armie konfederackie zostały połączone w Armię Potomaku. Tymczasem armia unii, która przegrała wycofała się na północ i przekształciła w północną Armię Potomaku.

Od tamtego momentu w zasadzie istniały dwie armie o tej samej nazwie. Tak więc podczas kampanii półwyspowej walczyła unionistyczna Armia Potomaku z konfederacką Armią Potomaku. To zmieniło się podczas bitwy pod Seven Pines. Pierwszego dnia tej bitwy (31 maja 1862) został ranny generał Johnston. Po bitwie (zakończyła się 1 czerwca 1862) dowódcą został generał Lee i to właśnie on zaczął używać nazwy Armia Północnej Wirginii. Do końca wojny Armia Potomaku walczyła głównie właśnie z Armią Północnej Wirginii.

Armia Potomaku należąca do Stanów Zjednoczonych miała tą nazwę przez 5 lat wojny. Konfederacka Armia Północnej Wirginii miała tą nazwę tylko 4 lata. Jednak do historii wojny secesyjnej przeszły te armie właśnie pod tymi nazwami. Mało kto pamięta, że na samym początku nazywały się inaczej. Tak więc wojna secesyjna na wschodzie to głownie starcie amerykańskiej Armii Potomaku z konfederacką Armią Północnej Wirginii. Ja skupię się na historii tej pierwszej, ale przy okazji będzie nam się często pojawiać także ta druga.

Po I bitwie nad Bull Run resztki pokonanych unionistów wycofały się do Waszyngtonu. Dowództwo nad tą armią objął George McClellan. Był on świetnym organizatorem. Bardzo dobrze przygotował swoich żołnierzy. Niestety miał też wady. Mówiono o nim, że ma wszystkie cechy dobrego żołnierza poza odwagą. Twierdzono też, że potrafi załadować pistolet, ale nie potrafi wystrzelić. W tym porównaniu chodzi właśnie o Armię Potomaku. McClellan ją stworzył, ale bał się jej użyć.

Aby zrozumieć historię Armii Potomaku trzeba wiedzieć trochę o podziałach politycznych w USA w tamtym okresie. Wojna secesyjna wybuchła gdy na prezydenta wybrano republikanina Lincolna. Południowe stany, w których przeważali demokraci postanowiły się oderwać. Mogłoby się więc wydawać, że na północy przeważali republikanie, a na południu demokraci. Sytuacja była jednak bardziej skomplikowana. Republikanie rzeczywiście byli na północy, ale demokraci byli i tu, i tu.

Secesję czy oderwanie się stanów południowych wywołali południowi demokraci. Północni demokraci starali się utrzymać jedność unii i walczyli z tymi południowymi. Demokratą był także twórca Armii Potomaku czyli generał George McClellan. Wracając do tych podziałów politycznych. Były tak jak dzisiaj dwie partie czyli Republikanie i Demokraci, ale ci ostatni byli podzieleni geograficznie i właśnie przez ten podział wygrał republikanin Lincoln. Demokraci mieli razem więcej głosów, ale północni i południowi demokraci głosowali na innych kandydatów.

Republikański prezydent Lincoln pewnie wolałby wybrać na wodza armii kogoś ze swojej partii. Tak się jednak składało, że do West Point czyli szkoły wojskowej szli prawie wyłącznie demokraci. Tak więc kolejnymi dowódcami Armii Potomaku byli generałowie z partii demokratycznej. Prowadziło to do spięć i braku zaufania. Np. generał McClellan opóźniał atak na konfederatów, nie wykorzystywał swojej przewagi, dawał uciec etc. Wynikało to prawdopodobnie z tego, że nie miał odwagi, ale Lincoln interpretował to jako wspomaganie południowych demokratów.

Kolejnych dowódców Armii Potomaku było pięciu. Pierwszy to Irwin McDowell, który przegrał I bitwę nad Bull Run (w jego czasach armia miała inną nazwę). Po nim dowództwo przejął George McClellan, który utworzył wielką armię, ale nie potrafił nią walczyć. Jego ostatnią bitwą była bitwa nad Antietam. Pozwolił on uciec generałowi Lee. Trzecim dowódcą był Ambrose Burnside, ale przegrał on bitwę pod Fredericksburgiem. Czwartym dowódcą był Joseph Hooker. On przegrał bitwę pod Chancellorsville. Lee wysłał na jego tyły Stonewall Jacksona. Ostatnim dowódcą był George Meade, który pokonał Lee pod Gettysburgiem.

Armię Potomaku często nazywa się armią Lincolna, bo to on o wszystkim decydował i zmieniał dowódców często podczas kampanii. Np. Meade został głównodowodzącym Armii Potomaku zaledwie trzy dni przed bitwą pod Gettysburgiem. Dowódcy byli zmieniani pod wpływem nacisków politycznych. Np. Hooker wysyłał listy do Waszyngtonu krytykując Burnside'a i został dowódcą zamiast niego (Burnside był trzecim, a Hooker czwartym). Gdy przybył wysłannik, aby uczynić Meade'a dowódcą ten myślał, że przyszli go aresztować. Takie panowały tam walki polityczne.

Ostatni dowódca czyli George Meade był naprawdę zdolny. Zdołał mimo przeciwności pokonać Lee pod Gettysburgiem. Później starał się atakować wycofujące się siły konfederatów. Jednak Lincoln uważał, że wie lepiej i krytykował Meade'a. Ostatecznie głównodowodzącym wojsk unii został generał Ulysses Grant. Tutaj warto wspomnieć, że gdy na wschodzie Armia Potomaku najczęściej przegrywała z Armią Północnej Wirginii to na zachodzie inną armią kierował Grant i tam z kolei prawie zawsze wygrywali unioniści.

W tym samym momencie gdy na wschodzie toczyła się bitwa pod Gettysburgiem (1-3 lipca 1863) na zachodzie Grant oblegał Vicksburg. Miasto poddało się 4 lipca 1863 roku w rocznicę ogłoszenia niepodległości USA. W marcu kolejnego roku Grant został dowódcą wszystkich armii Stanów Zjednoczonych tak więc także Armii Potomaku. Od tej pory to Grant kierował tą armią. W zasadzie dowódcą pozostawał Meade, ale wiele decyzji podejmował Grant. Gdy w końcu został pokonany generał Lee to właśnie Grant, a nie Meade odebrał kapitulację.

Podsumowując. Na początku północ miała Armię Północno-Wschodniej Wirginii, która po I bitwie nad Bull Run została przekształcona w Armię Potomaku. Od tego momentu do bitwy pod Seven Pines walczyły ze sobą dwie armie o tej samej nazwie. Dopiero gdy dowództwo objął Robert Lee armię konfederatów zaczęto nazywać Armią Północnej Wirginii. Armią Potomaku kierowali kolejno: McDowell, McClellan, Burnside, Hooker, Meade, a na koniec Grant. McClellan to ten, który stworzył tą armię, ale nie potrafił jej użyć. Hooker jest znany z pijatyk. Jego nazwisko jest używane na określenie prostytutki w USA. Meade pokonał Lee pod Gettysburgiem, a Grant odebrał jego kapitulację 2 lata później.

Armia Potomaku walczyła na wschodzie Stanów Zjednoczonych z konfederacką Armią Północnej Wirginii. Na zachodzie walczyły inne armie. Tamte bitwy były być może ważniejsze z wojskowego punktu widzenia, ale te na wschodzie były ważniejsze z powodów politycznych. Po bitwie nad Antietam prezydent Lincoln ogłosił wyzwolenie niewolników w zbuntowanych stanach. Bitwa pod Gettysburgiem przekreśliła ostatnią szansę na zakończenie wojny na warunkach korzystnych dla konfederatów.

84 - Harpers Ferry

14 november 2024 | 17 min

Miasto Harpers Ferry usytuowane jest u zbiegu rzeki Potomak oraz jej dopływu Shenandoah. Potomak płynie z północnego zachodu, a Shenandoah z południowego zachodu. Łączą się w tym miejscu i już razem płyną na wschód, a potem w stronę Waszyngtonu. Rzeki tworzą cienki róg, w którym znajduje się miasto. Jego nazwa sama wyjawia trochę historii wszystkim tym, którzy znają język angielski. Ferry to prom, a Harper's to dopełniacz nazwiska Harper. Tak więc Harper's Ferry oznacza Prom Harpera. Początkowo nazwę pisano w formie dopełniacza z apostrofem, ale współcześnie nie ma apostrofu w słowie Harpers. Najciekawsza jest jednak historia tego miasta.

Ziemie te należały do Lorda Fairfaxa w okresie gdy kolonie amerykańskie należały jeszcze do Zjednoczonego Królestwa. Był on jedynym brytyjskim arystokratą, który nie tylko posiadał ogromne terytoria w Ameryce, ale także w końcu się tam osiedlił. Był on odległym krewnym Georga Washingtona. Gdy wybuchła amerykańska rewolucja ukrywał swoje probrytyjskie sympatie. Nie pomogło mu ani to, ani pokrewieństwo z Washingtonem.

W 1779 stan Wirginia skonfiskował całą jego wielką posiadłość. Zanim jednak do tego doszło w 1751 Robert Harper kupił od Lorda Fairfaxa 126 akrów ziemi. W 1763 powstało tam miasto o nazwie "Shenandoah Falls at Mr. Harpers Ferry" czyli "Wodospad Shenandoah przy promie pana Harpera". Nazwa długa więc nic dziwnego, że ludzie zaczęli używać wyłącznie ostatnich dwóch słów czyli Harpers Ferry.

Ta długa nazwa wyjawia coś jeszcze - znajdowały się tam wodospady. To właśnie one zainteresowały Roberta Harpera. Wprawdzie do historii przeszedł on jako budowniczy promu bardziej jednak interesowały go możliwości zbudowania młyna korzystającego z siły połączonych rzek Potomak i Shenandoah. Później na te tereny zawitał także sam George Washington. Zanim został pierwszym prezydentem USA był prezydentem czyli dyrektorem firmy prowadzącej transport na rzece Potomak.

Ponieważ przy mieście Harpers Ferry znajdowały się wodospady Washington zadecydował, że trzeba zbudować kanały omijające te przeszkody wodne. Później oczywiście musiał się skoncentrować na wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Gdy jednak skończyła się już ta wojna prezydent Washington zaproponował aby w Harpers Ferry zrobić arsenał. Zbudowano tam nie tylko zbrojownię, ale także fabrykę broni, w której pracowali miejscowi mieszkańcy.

Miasto widziało przemiany Stanów Zjednoczonych. Najpierw transport w kanałach, który skończył się około 1829. Cztery lata później w 1833 powstało połączenie kolejowe. Obie te inwestycje pokazywały jak ważne było to miasto znajdujące się najpierw na szlaku wodnym, a później na szlaku kolejowym. Wszystko to miało ogromne znaczenie w czasach pokoju, ale jeszcze większe w okresie wojny secesyjnej. Zanim jednak ona wybuchła doszło do powstania Johna Browna.

W 1859 roku fanatyczny abolicjonista John Brown postanowił wywołać powstanie niewolników. Do tego potrzebował broni, tak więc 16 października tego 1859 roku najechał wraz z grupą 20 osób (zarówno białych jak i czarnych) na arsenał w Harpers Ferry. Jeden z konspiratorów Frederick Douglass odmówił udziału mówiąc, że jest to misja samobójcza. Położenie miasta sprawiało, że było ono pułapką, a atak na arsenał oznaczał atak na państwo. Najazd Johna Browna rzeczywiście okazał się klęską.

John Brown i jego 20 kompanów to byli abolicjoniści. Niestety pierwszą zabitą przez nich osobą stał się były niewolnik, który pracował na kolei. Abolicjoniści czekali z bronią na chętnych, niestety nikt nie przybył. Za to następnego dnia w mieście zjawiła się milicja. W ten sposób powstańcy znaleźli się w okrążeniu. W odróżnieniu od nich milicja nie miała dużo amunicji. Jeden z jej członków strzelał używając 6-calowych kolców. Trafił w gardło jednego z powstańców mulata o nazwisku Dangerfield Newby. Jego historia jest dość smutna.

Dangerfield Newby był synem białego posiadacza ziemi i czarnej niewolnicy z sąsiedniej plantacji. Żyli oni razem przez wiele lat, ale wg prawa Wirginii nie mogli wziąć ślubu. Dangerfield wraz z rodzeństwem i matką został później wyzwolony przez ojca, który po prostu z całą rodziną przeszedł rzekę Ohio do wolnego stanu. Dangerfield pracował tam jako kowal, ale jego żona i siedmioro dzieci pozostawały w niewoli. Umówił się z ich właścicielem co do sumy pieniędzy (około 1000 dolarów), ale gdy ją zebrał właściciel podniósł cenę. Z desperacji Dangerfield dołączył do rajdu na Harpers Ferry i zginął drugiego tego powstania dnia czyli 17 października 1859 roku. Wg legendy ciało pozostawione na ulicy zjadły świnie. Podobno stąd pochodzi nazwa ulicy Hog Alley.

Wracając do historii miasta. John Brown i jego kompanii byli okrążeni. Miasto znajduje się na wąskim półwyspie między dwoma rzekami i czasem jest wręcz nazywane wyspą Wirginii. Okrążeni nie mieli jak uciec. Dwa dni później 18 października koleją przybyły oddziały wojskowo, nad którymi dowództwo objął pułkownik Robert Lee. John Brown i jego towarzysze zostali uwięzieni. Browna stracono w grudniu. Prasa w północnych stanach wychwalała Browna jako bohatera. Przeraziło to południowców, którzy zaczęli myśleć, że wszyscy na północy są tak fanatyczni jak Brown.

Najazd Johna Browna był jednym z powodów wybuchu wojny secesyjnej dwa lata później. Trwała ona (ta wojna domowa) od 1861 do 1865. Jak ważnym miastem w tym okresie było Harpers Ferry świadczy fakt, że rozegrało się tam pięć bitew, a miasto przechodziło z rąk do rąk jakieś 8 razy (niektóre źródła mówią o 12 razach). Aby zrozumieć dlaczego to miasto było tak ważne potrzebna jest znajomość geografii.

Miasto leży przy zbiegu Potomaku oraz Shenandoah. Ta druga rzeka płynie z południowego zachodu przez dolinę o tej samej nazwie - dolinę Shenandoah. Z Wirginii do Maryland i Waszyngtonu jest prosta krótka droga, ale tam zawsze stały wojska. Przez dolinę Shenandoah prowadziła dłuższa droga nazywana tylnymi drzwiami do Maryland, a Harpers Ferry to miasto leżące na północnym końcu tej doliny. Konfederaci wchodzili od południa i tamtędy napadali na tereny północy.

Cała dolina przez większość czasu należała do konfederacji czyli południowców. Nie tylko tamtędy przechodziły wojska, ale także te tereny uważano także za spichlerz zbuntowanych stanów. Granicą konfederacji i unionistów była rzeka Potomak. W ten sposób podczas wojny secesyjnej Harpers Ferry stało się miastem granicznym. Dodatkowa znajdował się tam przecież arsenał. Było więc wiele powodów aby obie strony walczyły o miasto.

W dolinie Shenandoah walczyli południowcy,między innymi Stonewall Jackson. Jednak najbardziej znany jest oczywiście Robert Lee, który będąc jeszcze pułkownikiem przybył do Harpers Ferry i wziął do niewoli Johna Browna. Potem już jako generał podczas wojny secesyjnej przechodził tą dolinę dwukrotnie w 1862 i 1863. Najsłynniejsze starcie znane jako bitwa pod Harpers Ferry miało miejsce od 12 do 15 września 1862 roku. Robert Lee znajdował się na północ od tego miasta. Znajdowało się jednak ono na trasie komunikacyjnej oraz trasie ewentualnego odwrotu.

Lee wydał rozkaz aby Stonewall Jackson zdobył to miasto. Niestety obrońcy mieli kiepskiego dowódcę. Konfederaci zdobyli wszystkie wzgórza i bombardowali miasto od północy, z południowego wschodu oraz z zachodu. Do niewoli wzięto wtedy największą liczbę unionistów. Poddało się ich ponad 12 tys. Jackson wysłał do Lee krótką notatkę: "Through God's blessing, Harper's Ferry and its garrison are to be surrendered". Dzięki błogosławieństwu Boga Harpers Ferry i jego garnizon wkrótce się poddadzą. W mieście przebywało wtedy dużo niewolników, którzy uciekli z południa. Po zdobyciu miasta przez konfederatów ponownie stali się niewolnikami.

Ta informacja, że Jackson zdobędzie Harpers Ferry sprawiła, że Lee zdecydował się na bitwę nad Antietam. Wiedział, że Stonewall Jackson zabezpieczył mu tyły i niedługo do niego dołączy. Tak się właśnie stało. Podczas bitwy nad Antietam dołączyły oddziały, które zdobyły Harpers Ferry. Wielu historyków wojskowości się zgadza z tym, że armia Lee przestałaby istnieć gdyby Harpers Ferry nie zostało zdobyte i nie przybyłyby posiłki z tego miasta.

Wszystkie te bitwy sprawiły, że miasto zostało niemal całkowicie zniszczone podczas wojny secesyjnej. Nigdy nie odbudowano zniszczonego arsenału. Miasto było jednak sławne z powodu najazdu Johna Browna i przybywało tam wielu byłych niewolników. Doprowadziło to do napięć rasowych. Później miasto stało się miejsce pielgrzymek byłych niewolników, którzy chcieli obejrzeć miejsce najazdu Johna Browna.

Miasto warto zobaczyć dla jego historycznych zabytków, których naliczono około setki. Jednak nawet dla samych widoków warto tam pojechać. Miasto znajduje się pomiędzy trzema pasmami górskimi. Wielu zgadza się, że najpiękniejszy widok na miasto jest z północy zza Potomaku z Maryland Heights. Wzgórza te w 1862 zdobył Stonewall Jackson i stąd najpierw zaczął ostrzeliwać miasto. Tak więc i w tym pięknym miejscu historia jest obecna.

W 1783 miasteczko odwiedził Thomas Jefferson (18 lat później został trzecim prezydentem USA). Kiedy obserwował Potomak oraz Góry Błękitne (Blue Ridge Mountains) miał powiedzieć, że to najbardziej zdumiewające dzieło natury. Dodał jeszcze, że ten widok jest warty podróży przez Atlantyk. Tak więc gdy kiedyś będziecie w Stanach Zjednoczonych koniecznie zobaczcie miasteczko Harpers Ferry oraz zwróćcie uwagę na przepiękną naturę, która je otacza.

83 - Henryk mazowiecki

10 november 2024 | 37 min

Siemowit III żył długo. Urodził się w około 1320, a zmarł w 1381, czyli żył jakieś 61 lat.
Umarli wszyscy jego krewni, a on dziedziczył po nich ziemie. W 1340 zmarł jego starszy brat (Bolesław Jerzy II), a rok później w 1341 ojciec (Trojden I). Po śmierci tego ostatniego Siemowit III wraz z młodszym bratem (Kazimierz I) odziedziczyli księstwo czerskie. Cztery lata później, w 1345 zmarł ich stryj Siemowit II. Bracia odziedziczyli po nim Rawę Mazowiecką. W 1351 zmarł ich kuzyn (Bolesław III), a oni za zgodą króla Kazimierza Wielkiego odziedziczyli jego ziemię. W 1355 zmarł młodszy brat Siemowita III czyli Kazimierz I warszawski. Król Polski pozwolił Siemowitowi zjednoczyć całe Mazowsze za hołd.

Starsza córka Eufemia wyszła za mąż za Władysława Opolczyka, który był pallatynem na Węgrzech, a później wielkorządcą w Polsce po wyjeździe Elżbiety Łokietkówny. Syn Janusz I jest zwany warszawskim. Założył on nowe miasto Nową Warszawę. Wydał też najstarszy dokument dotyczący Warszawy, a konkretnie łaźni w tym mieście.

Siemowit III w 1363 był obecny na ślubie wnuczki Kazimierza Wielkiego z cesarzem rzymskim. Potem w 1364 na zjeździe monarchów w Krakowie oraz sławnej uczcie u Wierzynka. W 1369 córka Siemowita III - Małgorzata wyszła za mąż za Kaźka Słupskiego (wnuka Kazimierza). Kaźko został adoptowany przez dziadka w kwietniu 1369 i w tym samym miesiącu doszło do jego ślubu z Małgorzatą. Rok później w 1370 zmarł Kazimierz Wielki i zgodnie z układem ziemie mazowieckie przechodziły na własność Siemowita III. Stał się ona na powrót niezależnym władcą.

Siemowit III miał dwie żony. Pierwsza Eufemia urodziła Janusza I, Siemowita IV oraz Małgorzatę, późniejszą żonę Kaźka słupskiego. Drugą żoną była Ludmiła. Około 1368 urodziła syna Henryka. Według kronikarza Janka z Czarnkowa zaraz po urodzeniu została zamordowana przez swojego męża Siemowita III. Chłopcem miała się zajmować jakaś chłopka, a później jego siostra Małgorzata żona Kaźka. Na dwór ojca miał wrócić w wieku 10 lat, a podobieństwo miało przekonać go, że nie było zdrady.

Siemowit III rozdzielił już swoje ziemie między Janusza I i Siemowita IV, a więc dla Henryka pozostała kariera duchowna. Aby zapewnić mu kolejne prepozytury ojciec napadła na arcybiskupa gnieźnieńskiego. Po śmierci ojca Henryka wspierali starsi bracia, którzy doprowadzili do, że w 1390 został nominowany biskupem płockim mimo, że jeszcze nie miał święceń.

Jagiełło wysyła Henryka mazowieckiego do Witolda, który współpracuje z Krzyżakami. Witold przechodzi na polską stronę, a Henryk porzuca karierę biskupią i bierze za żonę siostrę Witolda Ryngałłę.

82 - Dolarowe księżniczki

24 oktober 2024 | 10 min

Pałac Blenheim jest jednym z najbardziej imponujących majątków w Wielkiej Brytanii. Słowo “pałac” jest w UK zarezerwowane dla rodziny królewskiej. Pałac Blenheim jest jednak wyjątkiem, bo należy do rodziny Spencer-Churchill, a nie do Windsorów. Jest to siedziba Księcia Marlborough. Pierwszym z nich był John Churchill, który pokonał Francuzów w bitwie pod Blenheim i stąd nazwa pałacu. Niestety jedyny syn pierwszego księcia zmarł i majątek oraz tytuł przeszedł na córkę Henriettę. Kolejnym książętami zostali potem synowie drugiej córki Anny, która po mężu nazywała się Spencer. Późniejsi książęta dodali sobie do nazwiska Spencer drugi człon Churchill. Niektórzy z tej rodziny jak Winston Churchill pozbyli się potem członu Spencer.

Ważniejsze jednak jest to, że majątek podupadał, a kolejni książęta wyprzedawali co się dało. Nie mogli sprzedać samego majątku, bo była to primogenitura. Ta zasada polega na tym, że najstarszy syn dziedziczy cały majątek. Może go używać przez całe swoje życie, ale nie może go sprzedać. Po jego śmierci dostaje go jego najstarszy syn. Za pierwszym razem się to nie udało, bo syn Johna Churchilla 1-go Księcia Marlborough zmarł. Był to jedyny wypadek, gdy tytuł przeszedł na kobietę Henriettę, 2-gą Księżną Marlborough. Wracając do problemów finansowych, 7-my Książę Marlborough John Spencer-Churchill wyprzedał wszystkie klejnoty, cenne książki z biblioteki oraz obrazy Rubensa.

Niestety majątek dalej popadał w ruinę i gdy go odziedziczył 9-ty Książę Marlborough Charles Spencer-Churchill Blenheim Palace był na skraju bankructwa. Aby rozwiązać ten problem Charles postanowił się ożenić z bogatą Amerykanką. Swatką była Lady Paget. Była to córka amerykańskiego właściciela hoteli, która wyszła za mąż za brytyjskiego generała. Zajmowała się swataniem bogatych Amerykanek z brytyjskimi arystokratami. Dla 9-tego Księcia Marlborough znalazła wybrankę - Consuelo Vanderbilt. Do ślubu doszło 6 listopada 1895 roku w Nowym Jorku. Nie przybyła rodzina księcia, a rodzina panny młodej nie została zaproszona, bo niedawno doszło do rozwodu rodziców Consuelo.

Matką Consuelo była Alva Vanderbilt. Od dzieciństwa miała wielkie plany matrymonialne wobec swojej córki. Kazała jej chodzić z żelaznym prętem aby się nie garbiła, biła ją za wykroczenia i nie pozwalała decydować w zasadzie o niczym. To właśnie matka zdecydowała, że jej córka poślubi księcia. Consuelo miała swojego ukochanego Winthropa Rutherfurda, ale matka nakazała jej poślubić Księcia Marlborough. Gdy córka się sprzeciwiała zagroziła nawet tym, że zamorduje Wintrhropa. Później matka udała, że umiera i jako ostatnie życzenie nakazała Consuelo ślub z księciem. Córka się zgodziła, a matka szybko wyzdrowiała. Książe wraz z żoną dostał 2,5 miliona dolarów (niecałe 100 milionów współczesnych dolarów).

Consuelo uchodziła za piękność podziwianą przez wszystkich poza jej własnym mężem. W dniu ślubu miał on jej powiedzieć, że ożenił się jedynie po to aby ratować Pałac Blenheim. Małżeństwo trwało jakiś czas. Consuelo urodziła dwóch synów, ale później się związała ze swoim dawnym ukochanym Winthropem Rutherfurdem. Chodziły pogłoski, że drugi syn, nie był synem księcia, ale właśnie Winthropa. Książę wyjechał walczyć wraz ze swoim kuzynem Winstonem Churchillem w wojnach burskich. Separacja rozpoczęła się w 1906 czyli 11 lat po ślubie. Małżeństwo zakończono wiele lat później, ale za to aż w dwóch kościołach. Książę Marlborough jak wszyscy brytyjscy arystokraci był anglikaninem, a więc rozwód w 1921 roku dostał z tego kościoła. Później postanowił jednak zostać katolikiem. Postarał się więc o anulowanie małżeństwa z Consuelo. Watykan anulował ten związek 19 sierpnia 1926 roku. Niedługo potem książę został katolikiem.

Separacja, rozwód, a później także anulowanie małżeństwa nie zerwało przyjaźni, które Consuelo nawiązała z rodziną męża. Często np. spotykała się z jego kuzynem Winstonem Churchillem. Tu warto wspomnieć, że jej historia nie jest wcale wyjątkiem. Wiele amerykańskich milionerek wychodziło za mąż za brytyjskich arystokratów. Tak było także w przypadku rodziców wspomnianego Winstona. Ojciec późniejszego premiera Lord Randolph Churchill ożenił się z Amerykanką Jennie Jerome znaną później jako Lady Randolph Spencer-Churchill. Zachodzi tutaj wiele podobieństw, Consuelo urodziła księciu Marlborough dwóch synów, a później miała wiele romansów. Podobnie matka Winstona Churchilla, gdy urodziła jego i jego brata miała wiele romansów, w tym podobno także z księciem Walii.

Trudno wymienić wszystkie “dolarowe księżniczki”. Oprócz Consuelo Vanderbilt i matki Winstona Churchilla warto może wspomnieć Mary Leiter, która wyszła za lorda Curzona. Polakom jest on znany od propozycji tzw. “linii Curzona” czyli granicy polsko-sowieckiej. Inna Amerykanka Frances Ellen Work wyszła za barona Jamesa Roche. Jest ona prababką księżniczki Walii Diany. W XIX wieku oraz na początku wieku XX jakichś 300 brytyjskich arystokratów poślubiło Amerykanki dla ich fortuny. Niektórzy twierdzą, że w tym okresie gdzieś 1/3 Izby Lordów miała amerykańskie małżonki. Amerykańskie pochodzenie ułatwiło Churchillowi kontakty z Amerykanami podczas II wojny światowej. Gdy zakończył karierę polityczną napisał “A History of the English-Speaking Peoples” czyli “Historię ludzi mówiących po angielsku” nie tylko Brytyjczyków, ale także Amerykanów.

Zwiedzając wspaniałe siedziby brytyjskich arystokratów, jak np. pałac Blenheim, warto pamiętać, że nie byłyby w tak dobrym stanie gdyby nie pieniądze Amerykanek, z którymi żenili się brytyjscy arystokraci w XIX wieku. Na szczęście ta historia nie stanowi tabu. W pałacu Blenheim można zobaczyć wiele portretów Consuelo Vanderbilt. Była ona nie tylko bogata, ale także bardzo piękna. Autor “Piotrusia Pana” przyznał kiedyś, że może całymi godzinami stać pod jej domem, aby zobaczyć jak piękna Consuelo wsiada do powozu. Niestety jej mąż 9 książę Marlborough był chyba jedynym, który nie doceniał urody swojej małżonki.

81 - Bitwa pod Fuengirolą

14 oktober 2024 | 10 min

Niewiele jest w historii starć, kiedy to Polacy bili się z Brytyjczykami. Wynika to prawdopodobnie z tego powodu, że nigdy nie mieliśmy wspólnej granicy, a najczęściej ludzie jednak biją się ze swoimi sąsiadami. Do tych nielicznych starć należy bitwa pod Fuengirolą, która odbyła się 14 i 15 października 1810 roku. Dlaczego doszło do tej bitwy, kto wygrał oraz kto miał rację? Zacznijmy jednak od samego miejsca.

Miasto Fuengirola leży na południowym wybrzeżu Półwyspu Iberyjskiego jakieś 30 kilometrów na południowy zachód od Malagi. Z kolei jakieś 100 kilometrów dalej na południowy zachód leży Gibraltar. Dzisiaj na plażach Fuengiroli opalają się turyści. O przeszłości mówi trochę mały zameczek Sohail, który znajduje się przy ujściu rzeki, która też się nazywa Fuengirola. Aby zobaczyć jak ludzie żyli tutaj w przeszłości trzeba pojechać jakieś 10 kilometrów na północ. Tam w górach znajduje się malownicze miasteczko Mijas, które zachowało starą zabudowę.

W miejscu, gdzie dzisiaj leży Fuengirola w przeszłości znajdowało się miasto rzymskie o nazwie Suel. Gdy Arabowie je podbili nazwa przekształciła się w Sohail. Gdy chrześcijanie odbili te tereny w 1485 trzeba je było wielokrotnie zaludniać. Kolejni mieszkańcy byli porywani przez piratów berberyjskich. Być może z tego powodu zmieniła się nazwa miasta na Fuengirola od nazwy rzeki. Nazwa Sohail przetrwała jednak w nazwie zamku, który był ważny choćby do obrony przed tymi piratami. W latach 30 XX wieku pojawiły się pierwsze hotele przy plażach Fuengiroli, ale turystka zaczęła się szybko rozwijać dopiero od lat 60 podczas hiszpańskiego cudu ekonomicznego.

Zamek Sohail znajduje się na samym krańcu miasta przy rzece Fuengirola. Z murów widać rzekę, która dzisiaj nie wpada już do morza. Należy jednak pamiętać, że w czasach rzymskich była ona żeglowna. Tak więc zbudowanie tutaj zamku broniło zarówno od strony morza jak i od strony rzeki. Twierdza ta wielokrotnie broniła się przed najeźdźcami z morza. W 1810 roku bronili jej Polacy, a atakowali Brytyjczycy. Jak do tego doszło?

Na Półwyspie Iberyjskim trwała wojna od 1807 roku. Francuzi i Hiszpanie walczyli z Portugalczykami wspieranymi przez Brytyjczyków. Jednak w 1808 roku Napoleon podjął decyzję o zajęciu Hiszpanii. Najpierw zmusił króla Karola IV do abdykacji na rzecz jego syna Ferdynanda VII. Później zmusił tego ostatniego do abdykacji na rzecz swojego brata - Józefa Bonaparte, zwanego przez Hiszpanów Pepe Botella. 2 maja 1808 roku wybuchło powstanie przeciwko Francuzom znane jako Dos de Mayo. W ten sposób Hiszpanie, którzy byli sojusznikami Napoleona stali się jego wrogami. Ale co z tym wspólnego mieli Polacy?

W tym 1808 roku Napoleon skierował do Hiszpanii część wojsk Księstwa Warszawskiego, między innymi 4 Pułk Piechoty. Tą sytuację wykorzystali Austryjacy, którzy zaatakowali Księstwo Warszawskie w 1809 roku. My jednak zajmiemy się dzisiaj Hiszpanią. Polacy walczyli tam w wielu bitwach. W 1810 roku zostali posłani na spokojne tereny Andaluzji. Nie było tam wielu powstańców hiszpańskich i wojska mogły odpocząć. Około 100 polskich żołnierzy stacjonowało w samej Fuengiroli. Dowodził nimi kapitan Franciszek Młokosiewicz. Niedaleko na północy znajdowało się miasteczko Mijas. Tam stacjonowało około 60 Polaków pod dowództwem porucznika Eustachego Chełmickiego. Jeszcze dalej na północ był kapitan Ignacy Bronisz i jego 200 żołnierzy.

Fuengirola miała być spokojnym miejscem, ale właśnie tutaj postanowił wylądować Lord Blayney dowodzący 2000 Brytyjczyków oraz parę setek Hiszpanów. Ich celem była Malaga. Na miejscu wsparli ich miejscowi partyzanci. 14 października 1810 roku Brytyjczycy wylądowali. Proporcje sił były jak 1 do 25. Polaków w zamku było 100, a Lord Blayney dysponował siłami około 2,5 tysiąca żołnierzy. Brytyjczycy zażądali podania zamku, ale kapitan Młokosiewicz odmówił. Brytyjskie okręty zaczęły ostrzeliwać zamek. Polakom udało się jednak zatopić jedną kanonierkę. Wtedy Brytyjczycy spróbowali szturmu, ale ten został odparty.

Lord Blayney kazał przetransportować działa na ląd. Działa na zamku były skierowane w stronę morza. Tymczasem oddział w Mijas słysząc wystrzały prześlizgnął się do zamku. Proporcje poprawiły się na rzecz Polaków, teraz na każdego Polaka przypadało już tylko 15 Brytyjczyków. Zawiadomiono także ten dalszy garnizon i 200 Polaków z Alhaurin przeszło do Mijas. Tam 15 października rano rozegrała się potyczka z siłami hiszpańskimi wysłanymi przez Lorda Blayneya. Polacy wygrali i ruszyli w kierunku Fuengiroli.

Tymczasem Polacy z zamku Sohail zrobili wypad w kierunku ostrzeliwując ich artylerii. Polakom udało się zaskoczyć Brytyjczyków. Zdobyli te działa i skierowali przeciwko oblegającym. Lord Blayney zebrał swoje siły i odbił działa. Polacy zaczęli się wycofywać w stronę zamku. Wtedy na polu bitwy pojawiło się tych 200 Polaków, którzy przyszli z Mijas pod dowództwem kapitana Bronisza. Widząc to wycofujący się do zamku kapitan Młokosiewicz zaatakował ponownie. Brytyjczycy zostali rozbici, a Lord Blayney dostał się do niewoli. Bez dowódcy jego oddziały się wycofały.

Lord Blayney pozostał w niewoli do 1814 roku. Jego szabla trafiła do Muzeum Czartoryskich w Krakowie. 18 grudnia 1810 kapitan Młokosiewicz, kapitan Bronisz oraz porucznik Chełmicki zostali odznaczeni krzyżami Legii Honorowej. Wszyscy trzej walczyli później podczas kampanii 1812 roku. Bronisz zginął wtedy, ale Młokosiewicz i Chełmicki walczyli później jeszcze wielokrotnie. Ostatni raz podczas powstania listopadowego. To już jednak inna historia. Na koniec warto tylko może wspomnieć, że Franciszkowi Młokosiewiczowi nadano szlachectwo oraz herb o nazwie Fuengirola.

Podsumowując. We Fuengiroli oraz okolicznych miasteczkach stacjonowali Polacy. Wylądowali tutaj Brytyjczycy, którzy stąd chcieli iść na Malagę. Niestety dla nich zostali rozbici i to pomimo tego, że broniących zamku Fuengiroli Polaków było wielokrotnie mniej. Do niewoli dostał się brytyjski dowódca, a jego szablę do dzisiaj można oglądać w Muzeum Czartoryskich w Krakowie. Zamek Sohail stoi do dzisiaj, a w okolicy dalej są Polacy, ale jako turyści na plażach.

80 - Malaga - historia od 711

13 september 2024 | 13 min

Jest teoria, że pierwsi mieszkańcy tego półwyspu czyli Iberowie też byli Berberami. Jeżeli to prawda, to Hiszpania powróciła pod ich rządy, ale na krótko. Później przybyli tutaj też Arabowie, którzy wysłali tych Berberów i oni przejęli władzę. Obie te nacje wyznawały Islam, ale Arabowie patrzyli z góry na Berberów. Później z tego powodu doszło do rozpadu arabskiej Hiszpanii na kilka królestw. Berberowie szybko podbili Hiszpanię, bo była tam wojna domowa między rządzącymi Wizygotami. Teraz ci, którzy podbili sami zaczęli walczyć między sobą.

To pomogło Hiszpanom w rekonkwiście, bo nie musieli walczyć ze zjednoczonymi muzułmanami. Ale trochę wybiegam z historią. W Hiszpanii tych islamskich zdobywców nazywa się Maurami. Należy jednak pamiętać, że Maurami są wyłącznie Berberowie wyznający Islam, a przybyli tutaj także Arabowie. Berberowie mają ciemną skórę, ale nie są czarni jak mieszkańcy subsaharyjskiej Afryki, czyli Afryki za Saharą. Niemniej to właśnie od słowa Maur powstało polskie słowo Murzyn, które oznaczało mieszkańca Afryki.

Tarik, który był Berberem pokonał króla Wizygotów Roderyka w 711. Do 714 muzułmanie zdobyli prawie cały półwysep iberyjski. Arabowie nazwali to miasto Mālaqa (pisane przez “q”), a cały ten region al-Andalus. Półwysep zdobyli Berberowie pod wodzą Tarika. Ale aby chwała nie przypadła tym afrykańskim plemionom na półwysep przybył arabski gubernator Afryki Musa ze swoim synem Abdem. Właśnie ten syn został pierwszym gubernatorem regionu al-Andalus. Ten pierwszy gubernator Abd został zabity w 716. Rozpoczęły się walki.

Miejscowi mieszkańcy walczyli prawie 30 lat. Ostatecznie przegrali i Malaga wróciła pod muzułmańskie panowanie w 743. Później te tereny przeszły pod panowanie Kalifatu Kordoby. Tutaj warto wyjaśnić, że kalif to nie jest król. To słowo znaczy “następca” proroka. Tak więc kalif w Kordobie nie tylko był władcą świeckim, ale także twierdził, że jest następcą Mahometa. Oczywiście nie spodobało się to innym kalifom, którzy twierdzili, że to oni są następcami proroka.

Rządy muzułmańskie nie były pokojowe. Malaga przechodziła z rąk do rąk, była oblegana, zdobywana itd. Cały czas podlegała muzułmanom, ale oni walczyli między sobą. Np. Arabowie walczyli z Berberami, lub po prostu między sobą. Z tego okresu pozostała budowla, którą do dzisiaj można oglądać w Maladze. Jest to Alcazaba. Ta nazwa pochodzi z języka arabskiego, gdzie “al-qasbah” znaczy “cytadela”. Jest to budowla na zboczu góry Gibralfaro. W tym miejscu wcześniej mieli swoją faktorię Fenicjanie, a później Rzymianie. Historycy dyskutują na temat tego kto zbudował tą arabską cytadelę. Prawdopodobnie był to Abd ar-Rahman I. Ten sam, który pokonał Karola Wielkiego, co zostało opisane w Pieśni o Rolandzie.

Przy budowie cytadeli wykorzystano fragmenty rzymskiego teatru, który znajduje się u podnóża góry Gibralfaro. Jeżeli będziecie kiedyś zwiedzać tą twierdzę to warto przypatrzeć się bramom. W niektórych widać wbudowane rzymskie kolumny z teatru na dole. Sama nazwa Gibralfaro to połączenie arabskiego “gibal” czyli skała oraz greckiego “faro” czyli światło. Fenicjanie zbudowali tutaj latarnię morską. To arabskie słowo “skała” czyli “gibal” można znaleźć także w nazwie Gibraltar, co znaczy “góra” lub “skała” Tarika (tego berberyjskiego wodza).

Wracając do Malagi, na zboczu góry Gibralfaro znajduje się ta cytadela Alcazaba. W XIV wieku doszło do wielu najazdów władców chrześcijańskich na Andaluzję. Władca tych terenów, emir Granady Jusuf I kazał rozbudować wiele twierdz. Między innymi cytadelę Alcazaba. Na szczycie góry zbudowano drugą twierdzę, którą nazywa się tak jak górę Gibralfaro. Alcazaba na zboczu góry oraz Gibralfaro na szczycie są połączone przejściem chronionym murami. Czy kiedykolwiek zdobyto te twierdze?

W XV wieku, a konkretnie w 1487 doszło do oblężenia Malagi. Miasto poddało się 13 sierpnia 1487. Pięć dni później, 18 sierpnia poddała się cytadela na zboczu czyli Alcazaba, a dzień później twierdza na szczycie czyli Gibralfaro. Twierdzę oblegali władcy Izabela Kastylijska i Ferdynand Aragoński. Poddanie się Malagi było wielkim ciosem dla kalifatu Granady. Był to główny port tego królestwa. Tędy mogły przyjść posiłki z Afryki. Emir Granady prosił o wsparcie Turków. Zdobycie Malagi przypieczętowało los Granady, Turcy nigdy nie wylądowali w Hiszpanii. W 1492 upadła Granada i zakończyła się rekonkwista.

Malaga pod rządami katolickimi zaczęła się zmieniać. 36 lat po zdobyciu miasta (w 1528) na miejscu meczetu zaczęto budować katedrę. Ukończono ją w 1782 roku czyli po 254 latach budowy. Oczywiście można się spierać czy katedra jest ukończona. Jedna wieża nie jest zbudowana i z tego powodu katedrę nazywa się La Manquita, co można przetłumaczyć jako jednoręka. Mi to słowo kojarzy się z polskim słowem mańkut czyli leworęczny. Po polsku można by katedrę nazwać Mańkutka, bo gdy się patrzy od przodu lewa wieża jest zbudowana, ale brakuje prawej.

Inną zmianą, którą wprowadzili katolicy były szerokie ulice. Ostatnią taką zmianą była budowa Calle Marqués de Larios nazywanej po prostu Calle Larios czyli po polsku ulicą Larios. Dziś na tej ulicy są markowe sklepy, ale kiedyś była używana do przewozu wina do portu. Na końcu ulicy stoi statua drugiego markiza Larios. Podczas wojny domowej rodzina Larios wspierała generała Franko. Z tego powodu statuę markiza Larios wrzucono do morza. Gdy jednak wygrali frankiści statua wróciła na swoje miejsce i stoi do dziś.

Z historią Malagi jest związanych kilka polskich wątków. 15 października 1810 roku doszło do bitwy pod Fuengirolą niedaleko Malagi. Zamku bronili polscy żołnierze Księstwa Warszawskiego. Polacy pokonali Anglików mimo, że ci mieli przewagę 10 do 1. Inny polski wątek jest związany z flotą podczas powstania styczniowego. Powstańcy chcieli atakować rosyjskie statki na Morzu Czarnym. Zakupiono statek w Wielkiej Brytanii. Po drodze jednak doszło do awarii i statek zawinął do portu w Maladze. Tam pod wpływem nacisków rosyjskich statek został zatrzymany 12 lutego 1864 roku. Można powiedzieć, że Hiszpanie odegrali się za porażkę pod Fuengirolą.

W Maladze urodziło się kilka sławnych osób. Np. w 1881 urodził się tutaj malarz Pablo Picasso. Jednak już w 1891 czyli gdy mały Pablo miał 10 lat jego rodzina wyprowadziła się do Galicji. Niemniej w Maladze można w paru miejscach obejrzeć obrazy Picassa. Mi szczególnie podobają się jego wcześniejsze prace, które są realistyczne, np. portret ojca.

Inną sławną osobą z Malagi jest aktor Antonio Banderas, który urodził się tutaj w 1960. Banderas rozpoczął swoją karierę na deskach teatru w Maladze. Występował też w ruinach rzymskiego teatru, który odkryto jakieś 10 lat przed jego urodzeniem. Banderas dalej wspiera swoje miasto, kibicuje miejscowemu klubowi, a jako katolik przyjeżdża do Malagi na Wielki Tydzień. Jest też właścicielem restauracji El Pimpi. Słowo to znaczy Alfons, a restauracja znajduje się przy ruinach teatru rzymskiego u podnóża Gibralfaro. Teraz jest to strefa przyciągająca turystów, ale kiedyś właśnie tutaj były prostytutki i stąd nazwa restauracji.

Podsumujmy. Nazwa Malaga pochodzi prawdopodobnie z języka fenickiego i oznacza sól. Mieszkali tutaj Iberowie pochodzący prawdopodobnie z afrykańskich plemion Berberów. Swoje faktorie zbudowali jednak tutaj Fenicjanie i Grecy aby kupować np. sól. Później przybyli tutaj Celtowie i podbili te tereny. Po nich przyszli Kartagińczycy, potem Rzymianie. Gdy cesarstwo zachodnie upadło krótko rządzili tutaj Bizantyjczycy, a po nich Wizygoci. Tych ostatnich pokonali Berberowie wysłani z Afryki przez Arabów. Przez 7 wieków rządzili tutaj wyznawcy Islamu. Później Malagę zdobyli monarchowie katoliccy. Wyznawców Islamu wypędzono, a miasto przebudowano. W latach 1960 rozpoczęła się moda na turystykę w tym rejonie, dzięki czemu odnowiono zabytki. Przed tym okresem biedacy mieszkali np. w twierdzy Alcazaba.

79 - Malaga - historia do 711

10 september 2024 | 16 min

Witam was w 79 odcinku podkastu Historia dla Dorosłych. Dziś będę mówił o historii Malagi. Jest to miasto na południu Hiszpanii. Dla ułatwienia będę się posługiwał współczesnymi nazwami krajów takich jak np. Hiszpania czy Włochy dla określenia terytorium. Oczywiście gdy Malaga powstawała nie było jeszcze Hiszpanii. Najlepiej o historii tego miasta świadczy chyba nazwa góry Gibralfaro. Gibral to z arabskiego góra, a faro to z greckiego światło. Na tej górze była kiedyś latarnia. Połączenie jednak arabskiego z greckim świadczy o wpływach obcych kultur na to miasto.

Malaga leży na południowym wybrzeżu półwyspu iberyjskiego. Ten region Hiszpanii nazywa się Andaluzją, a samo wybrzeże Costa del Sol. Jest tutaj sporo gór oraz naturalnie utworzonych jaskini. Właśnie w tych jaskiniach znaleziono pozostałości pierwszych mieszkańców tych okolic. Były to jednak czasy prehistoryczne, tak więc niewiele wiemy o tych pierwszych mieszkańcach terenu, na którym dziś znajduje się miasto Malaga, oraz prowincja o tej samej nazwie. Znaleziono tutaj pozostałości ludzi oraz neandertalczyków. Przejdźmy jednak do czasów historycznych.

Tereny gdzie leży współczesna Malaga były zamieszkane przez plemiona iberyjskie. Od tych plemion cały półwysep nazywa się iberyjskim. Niektórzy twierdzą, że Iberowie pochodzą od Berberów, czyli plemion zamieszkujących północną Afrykę. O Berberach mówiłem trochę w odcinku 29 przy okazji omawiania historii Teneryfy. Berberowie pojawia się nam też później. Nazwę Iberom dali Grecy. Na północy półwyspu płynie rzeka, która się nazywała Iber. Właśnie od niej Grecy nazwali także mieszkańców tego półwyspu. Później nazwę rzeki przejęli Rzymianie ostatecznie nazwa Iber przekształciła się we współczesną nazwę Ebro.

Wprawdzie Iberowie mieszkali na tych terenach gdzie dziś jest Malaga, ale miasto lub może raczej faktorię założyli Fenicjanie. Oni też mieli nadać jej nazwę Malaka. Nazwę, która ma się wywodzić od fenickiego słowa oznaczającego sól. Miejscowa ludność odnosiła korzyści z tego, że Fenicjanie zatrzymywali się tutaj. Możemy zgadywać, że miasto było zamieszkane przez miejscowych Iberów, którzy wydzielili działkę dla Fenicjan. Być może było też odwrotnie. Fenicjanie zrobili faktorię handlową, wokół której powstała później osada iberyjska. To fenickie miasto lub faktoria powstało około 770 roku p.n.e. Jest to jedno z najdłużej ciągle zamieszkanych miast w Europie.

Archeologia potwierdza, że Iberowie mieszkali obok Greków i Fenicjan. Iberowie byli znani z waleczności. Niestety dla nich, nigdy się nie zjednoczyli i z tego powodu byli wciąż podbijani. Ich waleczność była jednak legendarna i wynajmowali ich na wojnę Grecy, Rzymianie, Kartagińczycy itd. To właśnie wśród Iberów powstał miecz, który później przejęli Rzymianie nazywając go gladius hispaniensis. Na półwyspie iberyjskim bardzo wcześnie udomowiono też konia. Niektórzy twierdzą nawet, że właśnie Iberowie byli pierwsi w jeździe konno. Byli oni waleczni, a ich konnica nie miała sobie równej w antycznym świecie. Można jeszcze wspomnieć o słynnych procarzach iberyjskich. Byli to waleczni i zdolni żołnierze. Mogliby pewnie bez trudy przepędzić greckich i fenickich kupców. Tak jednak nie zrobili. Musieli czerpać korzyści z ich obecności.

Oprócz Fenicjan w tych okolicach osady mieszkali także Grecy. Ktoś z nich (czyli Fenicjan lub Greków) przywiózł na te tereny drzewa oliwne oraz winorośl. Do dzisiaj produkcja oliwy z oliwek oraz wina z winorośli jest czymś charakterystycznym dla półwyspu Iberyjskiego. Zarówno Fenicjanie jak i Grecy byli tutaj dla handlu, a mieszkali tutaj Iberowie. Jednak z północy przyszli Celtowie. Trochę walczyli, a trochę się mieszali. Tak więc po jakimś czasie były tutaj plemiona Celtów, plemiona Iberów oraz plemiona mieszańców Celtyberów. O tym okresie niewiele wiemy. Teren współczesnej Malagi zajmowały różne plemiona iberyjskie, celtyckie oraz te mieszane czyli Celtyberowie.

Jak już mówiłem na wybrzeżach były kolonie Fenickie i Greckie. Malaga była właśnie kolonią Fenicjan z Tyru. Założyli oni jednak także inną kolonię - Kartaginę w Afryce. Macierzyste miasto Tyr zostało zdobyte przez Aleksandra Wielkiego w 332. To zniszczenie osierociło kolonie fenickie jak Kartagina czy Malaga. Ta pierwsza urosła do rangi imperium i zajęła sporą część półwyspu iberyjskiego w tym kolonię swoich pobratymców Malagę. Tak więc później Malaga znalazła się pod władzą Kartaginy. Byli to dalej Fenicjanie, ale już inni. Kartagińczycy odwrotnie niż Fenicjanie podbijali kolejne ziemie.

Początkowo Kartagina posiadała samo południe półwyspu. Mniej więcej tereny dzisiejszej Andaluzji. Tak więc posiadali oni tereny pomiędzy miastem Kartagena a Kadyksem. Malaga była gdzieś pośrodku tego terytorium. Kartagińczycy przegrali jednak I wojnę punicką z Rzymem i stracili Sycylię. Postanowili więc sobie odbić to w Hiszpanii i zajęli tereny aż po rzekę Ebro.

Wybuchła jednak II wojna punicka. Podczas tej wojny wojska kartagińskie pod wodzą Hannibala przeszły z Hiszpanii do Włoch. Tam Hannibal wygrywał wszystkie bitwy. Rzymianie nie mogli go pokonać we Włoszech więc wysłali swoje wojska do Hiszpanii i tam zaczęli odbierać Kartaginie te posiadłości. Malaga przeszła w rzymskie posiadanie gdzieś około 218 roku p.n.e. II wojna punicka trwała dalej, aż Rzymianie zaatakowali samą Kartaginę. Tam wygrali, a Kartagina straciła wszystkie zamorskie terytoria, w tym posiadłości na półwyspie iberyjskim, a więc także Malagę.

Miasto to pod panowaniem rzymskim zaczęło się rozrastać. Powstał wtedy teatr rzymski, który można w Maladze oglądać do dzisiaj. Rzymianie zbudowali drogę nazywaną Via Augusta. Prowadziła ona z Kadyksu do Barcelony przez Kordobę i Sewillę. Była jednak także nadmorska wersja tej drogi. Ona prowadziła przez Malagę. Tak więc z Walencji można było podróżować przez Kordobę i Sewillę do Kadyksu. Można też było z Walencji wzdłuż brzegu morza podróżować do Kadyksu przez Kartagene, Almerię i Malagę.

Podczas rządów cesarza Domicjana wydano prawo nazywane Lex Flavia Malacitana. Lex to po łacinie prawo, Flavia to nazwisko bo Dominicjan pochodził z rodu Flawiuszy (jego ojcem był Wespazjan, a bratem Tytus). Ostatnie słowo “Malacitana” to łacińska nazwa Malagi. Tak więc Lex Flavia Malacitana znaczy Flawijskie prawo dla Malagi. To prawo dawało każdemu wolno urodzonemu w Maladze rzymskie obywatelstwo.

W V wieku cesarstwo rzymskie zaczęło upadać. Przez Hiszpanię przeszło wiele ludów germańskich. Większość z nich przeszła przez Hiszpanię do Afryki. Np. Wandale założyli państwo na terenie starożytnej Kartaginy. Tymczasem na Półwyspie Iberyjskim pojawili się Wizygoci. Cesarstwa zachodniorzymskiego już nie było, ale istniało wschodnie czyli Bizancjum.

Bizantyjski wódz Belizariusz zdobył Malagę. Dowodził on wszystkimi armiami za panowania Justyniana I Wielkiego. Podbił on Kartaginę, którą zajmowali Wandale, część Włoch zajętych przez Ostrogotów, oraz to co nas interesuje najbardziej czyli południe Hiszpanii, gdzie pobił Wizygotów. Po zdobyciu Malagi Bizantyjczycy utworzyli tutaj Provincia Spaniae. Malaga była stolicą tej bizantyjskiej prowincji. Wszystkie te sukcesy Belizariusza sprawiły, że popadł w niełaskę cesarza. Wykorzystali to Wizygoci i zdobyli Malagę w 571 roku.

Mieszkańcy Hiszpanii byli wtedy całkowicie zromanizowani. Oznaczało to, że wyznają religię katolicką. Problem był w tym, że rządzący Wizygoci byli arianami. Byli oni jednak tolerancyjni i nie zmuszali miejscowej ludności do zmiany religii. Tutaj pojawia nam się pierwsza historyczna postać z Malagi. W latach 578-602 katolickim biskupem tego miasta był Sewer. Napisał on traktat przeciwko innemu biskupowi - Wincentemu z Saragossy. Ten ostatni przeszedł na arianizm, a Sewer z Malagi krytykował go za to.

Leowigild, władca Wizygotów, który w 571 zdobył Malagę był arianinem. Jednak jego starszy syn Hermenegild przeszedł na katolicyzm. Rozpoczęła się wojna domowa. Ojciec wygrał. Wg legendy zaproponował synowi powrót do arianizmu, ale ten się nie zgodził. Został więc ścięty. Ta postawa uczyniła go później świętym kościoła katolickiego. W ten sposób ten starszy syn przeszedł do historii jako święty Hermenegild.

Po tej wojnie domowej jego ojciec, król Leowigild zaczął prześladować katolików. Jednak gdy zmarł, jego następca, młodszy syn, Rekkared I także przeszedł na katolicyzm. Przy okazji zmienił też język. Ludność katolicka w Hiszpanii mówiła po łacinie, a Wizygoci mówili po gocku. Mieli nawet Biblię gocką, którą przetłumaczył dla nich ariański biskup Wulfila jeszcze w IV wieku. Ta Biblia nie zawierała dwóch ksiąg biblijnych (1 i 2 Królewskiej), bo Wulfia uważał Gotów za zbyt wojowniczych i bał się, że te księgi pełne opisów walki będą miały na nich zły wpływ.

Wracając do Rekkareda I, który przeszedł na katolicyzm. Kazał on zniszczyć wszystkie Biblie gockie. Z tego powodu niewiele ich zostało do naszych czasów. Król i inni dostojnicy zaczęli jak miejscowa ludność używać łaciny. W języku hiszpańskim prawie nie ma pozostałości języka Wizygotów. Mieli oni jednak wpływ na powstanie hiszpańskiego. Ponieważ jako władcy posługiwali się językiem gockim to łacina mieszkańców Hiszpanii zmieniała się w izolacji od innych ludzi mówiących tym językiem. W ten sposób ta odizolowana przez Wizygotów łacina zmieniała się w język starohiszpański. Jednak kolejni zdobywcy tych terenów mieli dużo większy wpływ na język.

Wizygoci zmienili religię z arianizmu na katolicyzm aby zjednać sobie miejscową ludność. Problemy przyszły jednak od nich samych. W 710 królem Wizygotów został Roderyk. Rządził jednak tylko na południu, bo na północy wybrano na króla Agilę. Ten bojąc się Roderyka poprosił o pomoc muzułmanów. Arabski namiestnik Afryki północnej Musa wysłał Berberów pod wodzą Tarika. Przekroczyli oni Cieśnina Gibraltarską.

78 - Pucz Janajewa

19 augusti 2024 | 59 min

77 - Bitwa przy moście Boyacá

6 augusti 2024 | 7 min

W czerwcu 1819 roku Simón Bolívar zaskoczył wojska hiszpańskie przechodząc przez Andy. Armia patriotów jak nazywano wojska Bolívara składała się z Wenezuelczyków, Kolumbijczyków oraz Brytyjczyków. Bolívar szedł właśnie od strony Wenezueli i przechodząc przez Andy do departamentu Boyacá znalazł się na terytorium dzisiejszej Kolumbii, którą wtedy nazywano Nową Granadą. Pierwsza bitwa rozegrała się na na bagnach Vargas.

25 lipca 1819 armia patriotów Bolívara spotkała się z armią rojalistów pod dowództwem pułkownika Barreiro. Hiszpanie zagrodzili drogę armii patriotów. Po pięciu godzinach walki żołnierze Bolívara zaczęli się się wycofywać w popłochu. Postanowił to wykorzystać pułkownik Barreiro. Zaatakował i prawie udało mu się okrążyć patriotów. W akcie rozpaczy Bolívar wysłał pułkownika Rondona z 14 lansjerami. Wsparł ich legion brytyjski. Zaczęło padać i tak skończyła się bitwa na bagnach Vargas.

Patrioci starali się obejść Hiszpanów i ruszyć na stolicę Santa Fe. Tutaj warto wyjaśnić, że Bogota, stolica Kolumbii nazywała się w przeszłości Santa Fe de Bogotá. W skrócie mówiono po prostu Santa Fe (czasami pisane razem jako Santafe). Rozpoczął się więc wyścig obu armii w kierunku Santa Fe de Bogotá. Hiszpanie wyprzedzili patriotów. Obie armie spotkały się dopiero przy moście Boyacá 7 sierpnia 1819.

Pułkownik Barreiro pierwszy dotarł do mostu. Nigdzie nie było armii Bolívara więc zarządził postój. Droga królewska do Santa Fe wyglądała w tym miejscu jak wielka litera Y. Dwie drogi schodziły się tam i łączyły na moście Boyacá. Gdy część armii hiszpańskiej odpoczywała przybywały kolejne jednostki. Niestety dla nich tą drugą drogą z północy przybyli także patrioci Bolívara. Armia hiszpańska została rozdzielona. Część rojalistów uciekła na drugą stronę rzeki Teatinos przez most Boyacá.

Hiszpanie przegrali. Jakieś 1600 żołnierzy dostało się do niewoli. Armia rojalistów składała się głównie z hiszpańskich oficerów, ale żołnierzami byli Wenezuelczycy i Nowogrenadyjczycy. Kolumbię wtedy nazywano Nową Granadą. Ci żołnierze od razu zostali wcieleni do armii Bolívara. Tak więc mimo strat ta armia wciąż rosła i stawała się coraz liczniejsza. Wieści o tej wygranej dotarły do stolicy następnego dnia czyli 8 sierpnia 1819.

Wicekról i inni rojaliści uciekli. Bolívar przybył do stolicy 10 sierpnia. Został tam koronowany wieńcem laurowym. 11 dni po bitwie przy moście Boyacá powstało odznaczenie - krzyż Boyacá. Dostał go Bolívar, Santander oraz Anzoátegui. Ci dwaj ostatni dostali też promocję na generała dywizji. Hiszpanie zostali oczywiście ukarani. Pułkownik Barreiro i 38 innych oficerów zostało rozstrzelanych 11 października 1819.

Losy tych trzech odznaczonych krzyżem Boyacá potoczyły się różnie. Bolívar ruszył wyzwalać kolejne ziemie na których istnieją takie współczesne państwa jak Ekwador, Peru i Boliwia. Santander został pierwszym prezydentem Nowej Granady czyli tego co dziś nazywamy Kolumbią. Ostatni z nich czyli Anzoátegui nie zginął śmiercią żołnierza. Zachorował i umarł nagle, krótko po kampanii wyzwalania Nowej Granady.

Bitwa przy moście Boyacá, która odbyła się 7 sierpnia 1819 roku była decydującą bitwą. Siły rojalistów zostały rozbite. Słysząc te wieści hiszpańskie władze Nowej Granady uciekły zostawiając stolicę Santa Fe z wszystkimi dokumentami, złotem oraz bronią. Wszystko to wpadło w ręce armii patriotów Bolívara. To co się wydarzyło przy moście Boyacá 7 sierpnia 1819 roku doprowadziło do wyzwolenia Kolumbii i uzyskania dla niej niepodległości od Hiszpanii.

76 - Yasuke - czarny samuraj?

23 juli 2024 | 47 min

75 - Główny System Pamięciowy

19 juli 2024 | 18 min

Johann Just Winckelmann pod pseudonimem Stanislaus Mink opublikował w XVII wieku system znany jako Główny System Pamięciowy (GSP) lub pod angielską nazwą: major system. Zamienia się tam cyfry w samogłoski, z których się później tworzy słowa. 1 to T lub D, 2 to N, 3 to M, 4 to R, 5 to L, 6 to J, 7 to K lub G, 8 to F lub W, a 9 to P lub B. Jak to działa? Bierzemy np. najważniejszą datę dla muzułmanów czyli rok 622. To ucieczka z Mekki do Medyny czyli hidżra. Zamieniamy te cyfry na litery. 6 to J, 2 to N oraz kolejna 2 też N. Z tego dość trudno ułożyć jakieś sensowne słowo, chyba może tylko JuNoN. Ale nie ma problemu spróbujmy zapamiętać inną datę. Mahomet zmarł 10 lat później w 632.

W 632 roku w Medynie zmarł Mahomet.
632 zamieniamy na spółgłoski: J, M oraz N i tworzymy słowo JeMeN.
Jest to kraj położony w południowo-zachodniej części Półwyspu Arabskiego. Tak się składa, że tuż przed śmiercią Mahomet posłał swojego zięcia Alego aby głosił Islam właśnie w Jemenie.
Można sobie wyobrazić nowo nawróconych muzułmanów w Jemenie jak dowiadują się, że prorok Mahomet właśnie umarł. Można sobie wyobrazić Mahometa owiniętego we flagę Jemenu (czerwono, biało, czarna). Lub rozpaczających Hutich, którzy opłakują Mahomata. Oczywiście takie skojarzania możecie zrobić jeżeli wiecie jak wygląda flaga Jemenu lub gdy wiecie kto to są Huti.

W 1215 roku Czyngis-chan zdobył Pekin, król Anglii Jan bez ziemi podpisał Wielką Kartę (Magna Carta), a papież Innocenty III zwołał Sobór Laterański IV.
215 zamieniamy na spółgłoski: N, D oraz L i tworzymy z nich słowo: NuDLe czyli taki chiński makaron. Zauważcie, że zapamiętujemy tylko 215. Sami musicie wiedzieć, że chodzi o 1215.
Podobno właśnie w Chinach wytwarzano nudle już 4000 lat temu. Wyobraźmy więc sobie, że Czyngis-chan po zdobyciu Pekinu odnalazł pełne magazyny nudli. Jego armia się tym zajadała, ale nudli było tak wiele, że zaczął je sprzedawać na cały świat. W ten sposób przed podpisaniem Wielkiej Karty Swobód król Anglii zjadł miskę nudli z Pekinu. Papież Innocenty III martwił się jak wyżywi wszystkich przybyłych na Sobór Laterański IV. Też więc kazał zakupić ogromne ilości nudli ze zdobytego Pekinu.

W 1258 roku wnuk Czyngis-chana zdobył Bagdad i kazał to miasto zrównać z ziemią.
258 zamieniamy na spółgłoski: N, L oraz W i tworzymy słowo: NaLeWka czyli napój sporządzony przez zalanie np. ziół alkoholem.
Dom Mądrości (Bajt al-Hikma) w Bagdadzie zawierał całą wiedzę ówczesnego świata. Arabskim alchemikom udało się między innymi wydestylować bimber (spirytus). Odkryto, że alkohol wzmacnia lecznicze działanie ziół. Tak powstała pierwsza nalewka. Możemy sobie wyobrazić, że kalif Bagdadu jako muzułmanin nie pił alkoholu, ale przecież nalewka to lek. Pod wpływem tych nalewek odrzucił propozycję Hulagu-chana (wnuka Czyngis-chana) i nie poddał miasta. Gdy się zdecydował na to później Mongołowie odmówili. Bagdad został zrównany z ziemią, a rzeki były podobno najpierw czerwone od krwi, a później czarne od atramentu gdy wrzucano tam książki z Wielkiej Biblioteki zwanej Domem Mądrości.

W 1454 roku Kazimierz Jagiellończyk ożenił się z Elżbietą Rakuszanką. Wtedy też rozpoczęła się wojna 13-letnia z zakonem krzyżackim.
454 zamieniamy na spółgłoski: R, L oraz R i tworzymy z nich słowo RoLeR czyli taki wałek do masażu napiętych mięśni.
Elżbieta Rakuszanka miała zdeformowane ciało i była podobno garbata. Mimo wszystko Kazimierz ją kochał i mieli razem 13 dzieci. Wyobraźmy sobie, że Kazimierz kupił żonie taki roler aby ulżyć jej bólom. Gdy Elżbieta masowała sobie mięśnie tym rolerem przybyli wysłannicy zbuntowanych miast krzyżackich prosząc o pomoc króla Kazimierza. On postanowił im pomóc i tak rozpoczęła się wojna 13-letnia.

W 1492 roku ostatni emir Granady poddał to miasto Izabeli i Ferdynandowi, w tym samym roku Kolumb wyruszył w wyprawę i dopłynął na Kubę.
492 zamieniamy na spółgłoski: R, B oraz N i tworzymy słowo: RuBiN czyli krwistoczerwony kamień szlachetny.
Wyobraźmy sobie, że ostatni emir Granady gdy ją opuszczał przekazał Izabeli i Ferdynandowi katolickim monarchom wielki RuBiN. Jest taki słynny obraz Francisco Pradilli "La Rendición de Granada" (Kapitulacja Grenady). Na tym obrazie ostatni emir Grenady Boabdil oddaje miasto Izabeli i Ferdynandowi. Można sobie dodać, że wtedy przekazał ten wielki rubin. Oni sprzedali ten klejnot i pieniądze przeznaczyli na podróż Kolumba do Indii. Kolumb wypłynął mając na żaglach obraz tego rubinu i odkrył Kubę oraz Haiti.

W 1757 roku Robert Clive pokonał nababa Bengalu w bitwie pod Palasi (ang. battle of Plassey) i w ten sposób rozpoczęły się brytyjskie rządy w Indiach.
757 zamieniamy na spółgłoski: K, L oraz K i tworzymy słowo KuLKi czyli takie małe kule.
Podczas bitwy pod Palasi przez godzinę padał ulewny deszcz monsunowy. Wszystko zamokło. Nawab Bengalu przypuszczał, że brytyjski proch też jest mokry i artyleria nie będzie w stanie strzelać. Nakazał więc swojej konnicy zaatakować. Brytyjczycy byli jednak przygotowani i podczas deszczu osłonili działa i proch plandekami. Gdy zaatakowała kawaleria każde brytyjskie działo wystrzeliło przynajmniej trzy razy. Strzelano kartaczami. Są to takie pociski składające się z obudowy wypełnionej kulkami. Po angielsku mówi się na to grapeshot, ponieważ pocisk przypomina kiść winogron.

W 1815 roku Wellington pokonał Napoleona pod Waterloo.
815 zamieniamy na spółgłoski: W, D oraz L i tworzymy słowo WeDeL. Napoleon miał w swoim wojsku także Polaków. Wyobraźmy sobie, że jeden z nich przywiózł Napoleonowi zapasy czekolady Wedla. Gdy w lutym 1815 roku Napoleon uciekał z zesłania na Elbie jadł czekoladę. Wylądował w marcu we Francji i tak rozpoczęło się tzw. 100 dni Napoleona. Zakończyło się to przegraną pod Waterloo. Jak wiadomo ludzie jedzą czekoladę w chwilach wielkiego stresu. Chyba więc nietrudno wyobrazić sobie Napoleona, który po przegranej pod Waterloo zajada się czekoladą aby się odstresować. Inna wersja: Napoleon narzekał pod Waterloo na hemoroidy i przegrał z powodu bólu. My jednak sobie wyobraźmy, że najadł się czekolady Wedla i bolały go zęby.
Inny sposób skojarzenia tego wydarzenia z Wedlem to reklama telewizyjna. Wyobraźmy sobie uśmiechniętego Napoleona z twarzą osmaloną od prochu. Ktoś go pyta: "co się stało?", a Napoleon odpowiada: "przegrałem bitwę pod Waterloo". Wtedy pada pytanie: "to dlaczego się uśmiechasz", a Napoleon na to: "bo dostałem na pocieszenie Wedla".

632 (JeMeN) - śmierć Mahometa
8 czerwca 632 - śmierć Mahometa w Medynie

1215 (NuDLe) - zdobycie Pekinu, Magna Carta, Sobór laterański IV
1 czerwca 1215 - zdobycie Pekinu przez Czyngis-Chana
15 czerwca 1215 - Jan bez ziemi podpisał Magna Cartę
11-30 listopada 1215 - Sobór laterański IV

1258 (NaLeWka) - zdobycie Bagdadu przez Mongołów
10 lutego 1258 - poddanie Bagdadu
13 - 20 lutego 1258 - plądrowanie i niszczenie Bagdadu
15 lutego 1258 - zaczęto niszczyć dokumenty w Domu Mądrości (Bajt al-Hikma)

1454 (RoLeR) - ślub Kazimierza Jagiellończyka z Elżbietą Rakuszanką, początek wojny 13-letniej
4 lutego 1454 - atak na zamek krzyżacki w Toruniu (skapitulował 7 lutego)
10 lutego 1454 - ślub Kazimierza z Rakuszanką
6 marca 1454 - akt inkorporacji Prus do Królestwa Polskiego
4 lutego 1454 - 19 października 1466 - wojna 13-letnia (12 lat i 8 miesięcy)

1492 (RuBiN) - upadek Granady, odkrycie Ameryki
2 stycznia 1492 - upadek Granady
3 sierpnia 1492 - Kolumb wyrusza z Palos (Palos de la Frontera)
28 października 1492 - Kolumb dopłynął na Kubę
722 - 1492 - konkwista (770 lat)

1757 (KuLKi) - bitwa pod Palasi (Plassey), początek brytyjskiego panowania w Indiach
23 czerwca 1757 - Bitwa pod Palasi (Battle of Plassey)
Bitwa pod Palasi uważana jest za początek panowania brytyjskiego w Indiach. Clive otrzymał tytuł Barona Plassey

1815 (WeDeL) - bitwa pod Waterloo
26 lutego 1815 - Napoleon opuścił Elbę
1 marca 1815 - wylądował we Francji
18 czerwca 1815 - bitwa pod Waterloo
22 czerwca 1815 - ponowna abdykacja Napoleona
15 października 1815 - Napoleona zawieziono na Wyspę Św. Heleny

74 - William Jones (filolog)

12 juli 2024 | 57 min

William Jones to postać, która zrewolucjonizowała nasze postrzeganie języków. Jego praca nad sanskrytem i językami Orientu była kamieniem milowym w historii lingwistyki. W tym odcinku podcastu Historia dla Dorosłych, Piotrek i jego współprowadząca Małgorzata Błońska, prowadząca podcast Joga po godzinach, zgłębiają życie i osiągnięcia Jonesa. Dowiecie się o jego inspiracjach, trudach w nauce języków oraz o wpływie jego matki i żony na jego pracę. Prześledzimy również kontrowersje związane z jego działalnością w Indiach oraz jego ogromny wkład w rozwój językoznawstwa.

1746 - narodziny Williama Jonesa filologa
1749 - śmierć Williama Jonesa matematyka
1771 - wydał pierwszy angielski podręcznik języka perskiego
25 września 1783 - wraz z żoną (Anna Maria Shipley) przybywa do Kalkuty
1784 - założył Asiatic Society of Bengal
2 lutego 1786 - Jones wygłosił przemówienie, które uważa się za początek językoznawstwa diachronicznego (językoznawstwa historycznego) oraz Indoeuropeistyki (badaniem języków indoeuropejskich)

Małgorzata Błońska prowadzi podkast: Joga po godzinach
Wybrane skandale w świecie jogi:
Link na spotify: https://open.spotify.com/episode/1NHAGC1KUKfZe1HtUs8ScK
Link na YouTube:
https://m.youtube.com/watch?v=p-OQi_bYS7k

Sanskryt:
Link na spotify:
https://open.spotify.com/episode/4cSeAmIxdgmYiOGlgUQTpf
Link na YouTube:
https://youtu.be/jCTo0oQpSI4?si=-3keqDI8j44ZzOXD

Piotrek: Najpierw, a potem właśnie pojechał do Indii i przetłumaczył właśnie z sanskrytu wiele, wiele takich informacji, które potrzebował. Ale może zanim przejdziemy do niego, powiedzmy trochę o jego rodzicach.
Małgosia: Tak, bo to też bardzo ciekawe osobowości. To może ja powiem o jego matce, ty powiesz o jego ojcu.
Piotrek: Jego ojciec, tutaj można się trochę pomieszać, bo jego ojciec też się nazywał William Jones, ale był matematykiem. Z kolei właśnie William Jones, o którym my mówimy, syn tamtego Williama Jonesa to jest filolog, tak chyba byśmy go dzisiaj określili. Ale wracając do ojca, był to matematyk, znany jest z tego, że on pierwszy raz zastosował symbol liczby pi i współpracował z innymi znanymi matematykami z tamtego okresu, Edmundem Halleyem i Isaaciem Newtonem. I tu warto wspomnieć, że my dzisiaj czasem nazywamy ich fizykami albo Halleya nazywamy astronomem, ale w tamtych czasach wszystkich tych ludzi nazywano matematykami. Tak samo Kopernik zresztą też był, sam siebie określał, że jest matematykiem i na przykład swoją pracę o obrotach sfer niebieskich też pisał dla matematyków. My dzisiaj byśmy powiedzieli, że dla astronomów. Także to słowo matematyk może miało większe znaczenie. I to jest chyba ta taka śmieszna troszeczkę rzecz, że ten ojciec, to matematyka, my byśmy powiedzieli może fizyka, astronomia dzisiaj, a jego syn poszedł właśnie w filologię, czyli jakby zupełnie w drugą stronę. Problem jest tylko taki, że ten ojciec zmarł, kiedy nasz William Jones miał trzy lata, tak więc chyba większy wpływ na jego życie miała jednak matka.
Małgosia: Tak, tak, na pewno, ponieważ po pierwsze ona była o wiele młodsza od swojego męża. Kiedy oni brali ślub, on miał 56 lat, a ona 25. No i generalnie nasz mały William Jones traci ojca w wieku trzech lat. No i można by powiedzieć, że w zasadzie za jego edukację w tym momencie w pełni będzie odpowiedzialna jego matka. I mówi się o tym, że on umiał już w wieku czterech lat ze zrozumieniem przeczytać jakąkolwiek książkę w języku angielskim. Ale może jeszcze zaznaczmy, że on był waliczykiem. I jeszcze może naprowadźmy naszych słuchaczy, że mówimy o połowie XVIII wieku. I generalnie jego matka miała takie założenie, żeby tak wykształcić naszego Williama Jonesa, żeby nie ograniczać jego budżetu na książki. Oczywiście tu już mówimy później, kiedy on chciał te książki czytać i kupować, więc pomimo tego, że gdzieś tam niekoniecznie na wszystko w domu starczało, to na książki ona nigdy mu nie ograniczała budżetu i mógł kupować wszystko, co chciał. Jego matka zdecydowanie też musiała gdzieś tam przyłożyć się do tego, że on tak znał te języki w takim względzie, że to pewnie ona go uczyła. To ona dodawała mu tej motywacji i będziemy też widzieć później rolę jego żony w zasadzie w tym, jak się inspirował do dalszej pracy i ta rola kobiet w jego życiu może jest dosyć znacząca, jeżeli chodzi właśnie o to, jak jego droga się później potoczyła. On też jako dziecko ucierpiał w kilku wypadkach i to takich dosyć mocno niefortunnych, ponieważ najpierw jako dziecko czyszcząc sadze z komina doznał poparzenia twarzy i niedawno po tym wydarzeniu, niedługo po tym wydarzeniu, przy ubieraniu z kolei, przy takich zabawach przy ubieraniu, haczyk z ubrania zranił jego prawe oko i on już do końca życia będzie miał problemy nie tylko z tym okiem, ale generalnie z oczami, aczkolwiek pewnie też przez to, że tyle czytał. do tego stopnia, że przez w zasadzie prawie cały rok lekarz zabronił mu czytać jako dziecko, dopóki jego oczy nie odpoczną, bo on po prostu czytał cały czas. No ale widzimy tutaj, że rzeczywiście tą motywację miał ogromną. Też jako dziecko na przykład w wakacje nie chciał odpoczywać, tylko spędzał te wakacje i ferie na przykład ucząc się języków, czy kiedy postanowił, że chce przeczytać Biblię w oryginale i dlatego nauczył się hebrajskiego po prostu w czasie wakacji. Więc możemy też powiedzieć, że te zainteresowania tą hebrajską Biblią doprowadziły go też do tej literatury arabskiej, którą później będzie tłumaczył. No i rzeczywiście ta motywacja matki na pewno była takim motorem jego działań w tym sensie. No i uważam, że to jest coś takiego, czemu też warto się przyjrzeć z tego punktu widzenia roli kobiet w jego życiu.
Piotrek: Ja mam takie porównanie może troszeczkę do moich dzieci, bo moje dzieci są dwujęzyczne. My przeprowadziliśmy się do Anglii, kiedy oni byli w małym wieku i znają polski z naszego domu i angielski znają ze szkoły. Jest tak zbadane, że dzieci właśnie to drugie pokolenie emigrantów, czyli te dzieci, które są w połowie jednak ze swoimi rodzicami, często znają język właśnie swoich rodziców i znają język miejscowy, że są bardzo inteligentne. W pewnym sensie można powiedzieć o nim też, że on był jakby emigrantem. Ty mówiłaś, że on znał dużo języków, ale te pierwsze dwa to jest właśnie walijski, czyli ten język, którego pewnie matka go nauczyła, i angielski, czyli język miejsca, gdzie oni mieszkali. Można chyba powiedzieć, że byli emigrantami w pewnym sensie.
Małgosia: Tak, dokładnie, no bo mieszkali w Londynie, tak?
Piotrek: I to jest właśnie ciekawe, że on w momencie kiedy już szedł do szkoły, bo szkoły wtedy, uniwersytety przygotowywały m.in. właśnie do czytania greki i łaciny, to były języki, których uczono wtedy. Połowa w zasadzie studentów wtedy na takich uczelniach jak Oxford i Cambridge to była teologia w tamtych czasach. Także uczono bardzo dużo rzeczy. Ale tak jak wspomniałaś, on już w zasadzie te języki nauczył się jakby wcześniej. Na studiach się trochę nudził. Ja pamiętam taką historię, tam jest o tym, że on w Londynie będąc poznał właśnie jakiegoś Araba. Tego Araba na swój koszt zaprosił do siebie tam na uczelnię, płacił żeby ten Arab był i ten Arab nauczył go najpierw arabskiego, a potem on sam nauczył się jeszcze perskiego z lekką pomocą.
Małgosia: Tak, tak. I ponoć nawet razem mieszkali w akademiku i można by powiedzieć, że on mu finansowo pomagał, więc w zasadzie nawet nie on, tylko matka Williama Jonesa, tak? No bo to jednak ona go utrzymywała, więc można by powiedzieć, że ona utrzymywała ich obu po to, żeby jej syn mógł się uczyć właśnie tych języków. Ale tak jak mówiłeś właśnie, czyli greka i łacina była czymś normalnym w szkołach w tamtym czasie, ale już ten perski, arabski oraz hebrajski no niekoniecznie. Poza tym bardzo szybko po tym początku jego nauki greckiego nauczyciel miał powiedzieć o nim, że w zasadzie on już tą grekę umie lepiej od niego samego. I krąży też taka anegdotka, że sam Louis XVI w Francji miał powiedzieć o Jonesie, że ten rozumie język jego ludzi Francuzów lepiej niż on sam, ponieważ Jones ponoć znał też dialekty języka francuskiego, których nie znał król. No ale nie wiadomo, czy to legenda, czy to rzeczywiście coś, co ta późniejsza jego sława w Europie jako takiego tłumacza, celebrytę wręcz spowodowała.
Piotrek: I to co mówiliśmy wcześniej, że w tamtym czasie w Europie panuje orientalizm, czyli ludzie mają chęć dowiedzieć się czegoś więcej o Wschodzie, ale problemem jest właśnie bariera językowa. I do Williama Jonesa zgłasza się tutaj król Danii i prosi go o to, żeby przetłumaczył mu z perskiego na francuski, żeby przetłumaczył mu historię takiego irańskiego Napoleona. I to jest właśnie kwestia tego, że my jako Europejczycy znamy swoją historię. Znamy na przykład Aleksandra Wielkiego, znamy właśnie Napoleona, ale przecież w innych krajach byli inni przywódcy, dowódcy wojskowi, którzy też byli sławni, ale my po prostu nie wiemy o nich nic. I to jest właśnie taki przypadek. Ten człowiek się nazywał Nadir Shah. był bardzo dobrym, znanym dowódcą i właśnie William Jones przetłumaczył to z perskiego na francuski. To pokazuje, że znał zarówno francuski jak i perski w tamtym momencie i chyba był jedynym Europejczykiem, można powiedzieć, w tamtym momencie znającym perski, albo jedynym mogącym przetłumaczyć.
Małgosia: I jeszcze inna kwestia jest taka, co się musi wydarzyć, żeby zostać poproszonym przez taką osobowość o przetłumaczenie takiego tekstu, i to jeszcze na francuski, kiedy sam William Jones miał zaledwie w zasadzie 23 czy 24 lata w tamtym czasie, kiedy to zrobił, więc on już wtedy był tak znany z tych swoich talentów językowych, no w zasadzie w całej Europie.
Piotrek: Został najpierw członkiem Duńskiej Akademii Nauk, później został przyjęty do Royal Society, czyli do Brytyjskiego Towarzystwa Nauko

73 - Jane Grey

9 juli 2024 | 12 min

Powszechnie uznaje się, że 10 lipca 1553 roku Jane Grey została na 9 dni królową Anglii. Czy jednak rzeczywiście? Jakie miała do tego prawa? Czy naprawdę nazywała się Grey? Kim ona była i czy miała prawo do tronu?

Dynastia Tudorów jest znana, ale bardzo krótka. Po śmierci Ryszarda III na tron wstąpił Henryk VII Tudor. Jego syn Henryk VIII jest znany z sześciu żon oraz stworzenia kościoła anglikańskiego. Obie te rzeczy czyli kolejne żony oraz kościół anglikański Henryk VIII robił aby przedłużyć swoją dynastię. Skończyła się ona jednak na jego dzieciach. Jest on też przynajmniej częściowo odpowiedzialny za zamieszanie, które nastąpiło po jego śmierci.

Henryk VIII ożenił się najpierw z Katarzyną Aragońską, która wprawdzie urodziła mu dwóch synów, ale obaj nie przeżyli pierwszego roku. Pozostała tylko córka Maria. Henryk VIII stworzył kościół anglikański aby unieważnić to małżeństwo. Maria została uznana za nieślubną córkę. Druga żona też urodziła córkę Elżbietę. Syna niestety poroniła. Henryk VIII kazał ją ściąć i ożenił się z trzecią żoną Jane Seymour. Ona umarła w połogu rodząc upragnionego syna Edwarda VI. Córki z obu pierwszych małżeństwo zostały uznane za nieślubne i co za tym idzie odsunięte od sukcesji do tronu.

Tuż przed śmiercią Henryk VIII wydał nowe prawo Third Succession Act czyli Trzeci Akt Sukcesji. W nim to zapisano kolejność panowania jego dzieci. Najpierw miał panować jego syn Edward VI, potem Maria, a później Elżbieta. Ten akt przywracał obie córki do praw do sukcesji nie zmieniał jednak tego, że dalej były one uznawane za nieślubne dzieci Henryka VIII. W 1537 na tron wstąpił na 6 lat syn Henryka VIII czyli Edward VI. Niestety on zmarł w 1553. Kolejna miała być jego najstarsza siostra Maria I. Była ona jednak katoliczką.

W tym dokumencie Third Succession Act syn Edward jest tytułowany księciem (Prince Edward) podczas gdy jego siostry są nazywane paniami, a nie księżniczkami (Lady Mary and Lady Elizabeth). Ojciec Henryk VIII ustawił je ponownie w kolejce do tronu, ale nie zmienił wcześniejszego prawa o tym, że to były nieślubne dzieci. Mary została tak określona w Pierwszym Akcie Sukcesji, a Elżbieta w Drugim. Jeżeli były one nieślubnymi dziećmi, to przecież nie mogły mieć prawa do tronu. Właśnie z tego miała skorzystać Jane Grey. Kim jednak ona była i jakie miała prawa do tronu?

Henryk VII miał 6 dzieci, ale dzieciństwo przeżyła tylko połowa: córka Margaret, która została żoną króla Szkocji, syn Henryk VIII oraz córka Mary, która została żoną króla Francji. Ta ostatnia została wdową zaledwie 3 miesiące po ślubie. Wbrew woli brata króla, została żoną Charlesa Brandona. Urodziła mu między innymi córkę Frances, która z kolei została żoną Henry'iego Greya, któremu urodziła między innymi Jane Grey. Tak więc Jane była prawnuczką króla Anglii Henryka VII oraz wnuczką królowej Francji Mary Tudor.

Przypomnijmy, że Henryk VII miał najpierw Małgorzatę, która została królową Szkocji, potem Henryka VIII i Marię, która przez 3 miesiące była królową Francji. Tak więc Henryk VIII miał starszą siostrę w Szkocji, ale wykluczył jej potomstwo od dziedziczenia tronu Anglii. Syn Małgorzaty Tudor rządził w Szkocji jako Jakub V. Henryk VIII nie chciał aby król Szkocji został jednocześnie królem Anglii. Doszło jednak do tego wiele lat później i wnuk Jakuba V został także królem Anglii. Był on znany jako Jakub VI w Szkocji lub jako Jakub I w Anglii, ale to już inna historia.

Gdy 6 lipca 1553 zmarł Edward VI według testamentu jego ojca Henryka VIII powinna zacząć rządzić Maria. Jak już jednak wspomniałem była ona katoliczką, a Anglia za rządów Henryka VIII oraz Edwarda VI stała się już krajem protestanckim. Przed śmiercią przekonywano Edwarda VI aby pominął swoją siostrę, a władzę przekazał kuzynce Jane Grey. Zrobił to tylko połowicznie. Przekazał władzę ewentualnym synom Jane, a jej samej regencję. Przed śmiercią miał jednak podobno zmienić zdanie i przekazał władzę samej Jane. Niektórzy twierdzą, że ten dokument był sfałszowany.

Edward VI zmarł mając 16 lat. W jego imieniu władzę sprawowała rada regencyjna, a szczególnie John Dudley, 1. książę Northumberland. Gdy już było wiadomo, że król umrze John Dudley ożenił swojego syna Guildforda z Jane Grey. Innymi słowy gdy 10 lipca 1553 roku Jane została ogłoszona królową nie nazywała się już Jane Grey, ale Jane Dudley. Do historii przeszła jednak jako Lady Jane Grey chyba z tego powodu, że początkowo Edward VI chciał zostawić koronę męskim potomkom jej matki, która po ślubie nazywała się właśnie Frances Grey.

Jane Grey została ogłoszona królową 10 lipca 1553 roku. Jej mąż Guildford Dudley też chciał zostać królem. Jane mu jednak odmówiła, ale obiecała zrobić go księciem. Niestety już 19 lipca jej ojciec Henryk Grey, książę Suffolk zakomunikował córce, że już nie jest królową. To miejsce zajęła Maria Tudor, pierwsze dziecko Henryka VIII. Początkowo wybaczyła Jane Grey. Niestety później jej ojciec Henryk Grey wziął udział w rebelii. Maria Tudor postanowiła pozbyć się Greyów aby nikt nim się nie posłużył przeciwko niej.

12 lutego 1554 roku Jane była świadkiem śmierci swojego męża, później także ona została stracona. Starała się do końca okazać odwagę i wiarę. Proponowano jej przejście na katolicyzm, ale odmówiła. Wyrecytowała Psalm 51. Gdy jednak zawiązano jej oczy i nie mogła znaleźć pieńka wpadła w panikę. Jej ojciec został ścięty 11 dni później. Za to matka, która była w dobrych relacjach z królową Mary Tudor, przeżyła wraz z dwoma pozostałymi córkami Katarzyną i Marią.

Ponieważ te dwie córki Katarzyna i Maria Grey też miały prawo do tronu ostatnia z rodu Tudorów Elżbieta I próbowała zakazać im małżeństwa. Obie jednak wbrew woli królowej wyszły za mąż w tajemnicy. Obie z tego powodu wylądowały w Tower. Nie zostały jednak ścięte. Królowa Elżbieta trzymała je jednak z dala od ich mężów. Katarzyna zdążyła jednak urodzić dwóch synów. Pierwszy z nich to Edward Seymour. Od niego prowadzi linia do Elżbiety królowej matki, która urodziła królową Elżbietę II.

Czy Jane Grey była królową? Niektórzy mówią, że nie, bo nie była nigdy koronowana. Warto jednak przypomnieć, że koronacja w Wielkiej Brytanii jest często przeprowadzana jakiś rok po śmierci poprzedniego monarchy. Np. Karol III został królem w dniu śmierci swojej matki Elżbiety II, ale do koronacji doszło prawie 8 miesięcy później. Jane Grey nie była koronowana, ale uznaje się ją za królową. Jej kuzyn Edward VI zmarł 6 lipca 1553 roku, a Jane została proklamowana królową 10 lipca, czyli 4 dni później. Tak więc była królową przez 9 dni. W tym okresie była uznana także przez parlament.

Podsumowują. Pierwszy z dynastii Tudorów to Henryk VII. Miał on córkę Małgorzatę, która wyszła za mąż za Jakuba IV Stuarta, króla Szkocji. Po Tudorach w Anglii rządzili później właśnie Stuartowie. Henryk VII miał jednak jeszcze syna Henryka VIII oraz młodszą córkę Marię. Henryk VIII miał troje dzieci: Marię, Elżbietę i Edwarda. Z kolei Maria, siostra Henryka VIII miała wnuczkę Jane Grey. Najpierw rządził Edward VI, potem jego kuzynka Jane Grey. Po niej królową była Maria zwana krwawą, a na koniec Elżbieta I ostatnia z Tudorów. Całe zamieszanie wynikło z tego, że Henryk VIII obwołał swoje córki nieślubnymi. Zmienił też religię. Tak więc Maria, jego najstarsza córka miała dwa problemy. Była katoliczką oraz była uznawana za nieślubną córkę.

72 - Magna Carta

14 juni 2024 | 16 min

15 czerwca 1215 podpisano dokument Magna Carta Libertatum. Była ona spisana po łacinie, a jej angielska nazwa to Great Charter of Freedoms czyli Wielka Karta Swobód. W języku angielskim bardziej popularna jest ta łacińska nazwa Magna Carta. Tych Wielkich Kart Swobód było wiele, pierwsza z nich została podpisana 15 czerwca 1215 roku. Jednak w tamtym momencie jeszcze nie nazywano jej Wielką Kartą. W 1216 podpisano drugą wersję, a w 1217 trzecią i dopiero ta trzecia dostała nazwę Magna Carta. Skąd ta nazwa?

W 1217 roku podpisano trzecią wersję tego traktatu i przy okazji podpisano traktat leśny. Ten drugi nazwano Charter of the Forest, po łacinie Carta de Foresta i właśnie aby odróżnić oba traktaty ten pierwszy nazwano wtedy Magna Carta. To słowo “magna” czyli “wielka” nie oznaczało, że jest ważniejsza. Magna Carta była dłuższa niż Magna de Foresta. Ponieważ ta trzecia wersja traktatu została nazwana Magna Carta to tak samo zaczęto nazywać jej wcześniejsze wersje, w tym także tą pierwszą z 15 czerwca 1215 roku. Ten pierwszy dokument spisał król Jan bez Ziemi. Kim on był?

Jan bez Ziemi (po angielsku John the Lackland) jest uznawana za najgorszego króla w historii Anglii. Był on synem króla Henryka II oraz jego żony Eleonory Akwitańskiej. Był ich ósmym dzieckiem i jako taki nie dostał żadnego nadania. Stąd właśnie ten przydomek Jan bez Ziemi. W jego czasach Anglia posiadała ogromne tereny znajdujące się obecnie we Francji. Anglia posiadała między innymi Normandię i Bretanię, a po matce odziedziczył też Akwitanię. Innymi słowy miał jakby zachodnią połowę współczesnej Francji. Wszystko to stracił, a więc przydomek “bez Ziemi” nabrał nowego znaczenia.

Jan wypada źle szczególnie w porównaniu z matką, która jako władczyni poszła na krucjatę do ziemi świętej. Później jej śladami poszedł jej bardziej znany syn czyli Ryszard Lwie Serce. Jan bez Ziemi nie dorastał do pięt matce Eleonorze Akwitańskiej, ani bratu Ryszardowi Lwie Serce. Gdy po śmierci brata został królem wdał się w wojnę z królem Francji. Nie była to zresztą jedyna wojna. Aby wyposażyć armię zaciągnął olbrzymie długi. Wojnę przegrał, terytoria we Francji utracił, a długi pozostały. Postanowił więc opodatkować swoich poddanych. Sprzeciwili się temu baronowie.

Gdy Jan bez Ziemi przybył do Anglii spotkał się z opozycją. Podczas gdy król Jan bezskutecznie wojował we Francji jego urzędnicy ściągali podatki i nadużywali swojej władzy. Gdy więc wrócił zastał rebelię. Baronowie między innymi opanowali Londyn. Król zamknął się w zamku Windsor. Ostatecznie 10 czerwca spotkał się z baronami na łące nad Tamizą niedaleko Windsoru. Ta łąka nazywa się Runnymede. Podobno ze staroangielskiego oznaczało to łąkę na której odbywały się regularne spotkania w celu ustanowienia praw. Jeżeli to prawda to pasuje to do spotkania króla Jana z baronami.

Baronowie przedstawili różne żądania, które zebrał razem arcybiskup Canterbury Stephen Langton i spisał w formie, którą obecnie znamy jako Magna Carta. Jego historia też jest ciekawa. Langton studiował teologię w Paryżu, gdzie poznał późniejszego papieża Innocentego III. Gdy w 1205 zmarł arcybiskup Canterbury kanonicy wybrali nowego arcybiskupa. Ale król Jan wybrał innego. Gdy poproszono papieża o rozstrzygnięcie ten odrzucił obu kandydatów i mianował arcybiskupem Canterbury swojego przyjaciela Stephena Langtona.

Król Jan się wściekł i nie wpuszczał Langtona do Anglii. Papież odpowiedział interdyktem, a później także ekskomuniką króla Jana. Przez jakieś 5 lat w Anglii nie odprawiano mszy. W końcu król Jan się ugiął i oddał Anglię we władanie papieżowi. Anglia stała się krajem wasalnym wobec papieża. Od tego momentu Innocenty III popierał króla. Gdy więc 25 baronów wraz z arcybiskupem zmusili króla Jana do podpisania Magna Carty to papież ekskomunikował zbuntowanych baronów, a arcybiskupa zawiesił w funkcjach kościelnych. Tak więc ta pierwsza Magna Carta została anulowana praktycznie zaraz po jej podpisaniu.

Arcybiskup Langton pojechał do Rzymu do papieża na IV Sobór Laterański. Został przywrócony na arcybiskupa Canterbury w 1216 roku. Był to rok wielkich zmian. Zmarł Jan bez Ziemi i królem Anglii został jego syn Henryk III, który miał tylko 9 lat. Zmarł też papież Innocenty III. W tym samym 1216 roku młody król podpisał drugą Magna Cartę, a w 1217 trzecią, która jako pierwsza nazwana została Wielką Kartą. Jakie jednak prawa były w tej pierwszej?

Magna Carta podpisana przez króla Jana na łące niedaleko Windsor zawiera 63 artykuły bądź prawa. Do dzisiaj obowiązują tylko 4 z nich: 1, 13, 39 i 40. Dokument ten spisał arcybiskup Langton, a więc nie zdziwi was, że akt 1 potwierdzał, że angielski kościół jest wolny. Akt 13 przypominał o prawach dotyczących miasta Londyn. Najbardziej znane są jednak akty 39 i 40. Akt 39 mówi, że żaden wolny człowiek nie będzie uwięziony bez osądzenia przez równych sobie, a akt 40 mówił, że sprawiedliwości nie można ani sprzedać ani opóźnić. Ale jakie inne prawa zawierała Magna Carta?

Akt 8 mówił, że król nie może zmusić wdowy do powtórnego zamążpójścia. Akt 23, że nie można nikogo zmusić do budowy mostu, chyba, że w danym miejscu już stał most. Akt 33 mówił o tym, aby z rzek, np. z Tamizy, usunąć wszystkie jazy czyli takie pułapki na ryby. Akt 50 nakazał usunąć z urzędów francuskich dostojników wymienionych imiennie. Z kolei akty 58 i 59 nakazywały zwolnić rodziny walijskich władców oraz króla Szkocji.

Dlaczego do tego dokumentu przywiązuje się dzisiaj tak wielką wagę? Przecież został on anulowany niemal natychmiast po jego podpisaniu? Na tym dokumencie oparto przyszłe dokumenty angielskie i z tego powodu niektórzy Anglicy twierdzą, że 15 czerwca 1215 roku powstała angielska konstytucja. Na Magna Carcie wzorowali się także Amerykanie pisząc konstytucję USA. Wzorowali się na niej także rewolucjoniści francuscy oraz ludzie spisujący prawa człowieka dla ONZ.

Amerykański komediant Jon Stewart tak skomentował to wydarzenie: In 1215, England's wealthy barons refused to give King John money he needed to wage war unless he signed the Magna Carta. The document codified that no man was above the law. Unfortunately, for the peasant class, it did little to address how many were below it… Można to przetłumaczyć jako: W 1215 roku angielscy bogaci baronowie odmówili królowi Janowi pieniędzy, których potrzebował na wojnę, chyba że podpisze Wielką Kartę. Ten dokument kodyfikował, że żaden człowiek nie jest ponad prawem. Niestety dla chłopów pańszczyźnianych nic to nie dało tym, którzy byli poniżej prawa...

71 - Zachodni brzeg

3 juni 2024 | 65 min

70 - Zdobycie Pekinu w 1215

31 maj 2024 | 10 min

W 1215 roku wydarzyły się przynajmniej trzy rzeczy, które zmieniły świat. 15 czerwca podpisano Wielką Kartę Swobód w Anglii. W listopadzie rozpoczął się i zakończył IV sobór laterański w Rzymie. To wszystko działo się w Europie, ale tam daleko w Azji doszło do zdobycia Pekinu przez Mongołów. Stało się to 1 czerwca 1215 roku. Niektóre źródła podają wcześniejszą datę czyli 31 maja 1215 roku. Wszystkie te trzy wydarzenia zmieniły historię świata. Dziś zajmiemy się pierwszym z nich czyli zdobyciem Pekinu przez Czyngis-chana.

Mogłoby się zdawać, że zdobycie Pekinu 1 czerwca 1215 roku nie było wcale takie ważne. Nie było to ani pierwsze ani ostatnie chińskie miasto zdobyte przez Mongołów. W tamtym okresie Chiny były podzielone na przynajmniej trzy części. Pierwsze z nich czyli królestwo Xixia (SziSzia) było już wasalem Wielkiego Państwa Mongołów. Drugie czyli królestwo Jin było z nimi w stanie wojny. Natomiast na południu daleko od Mongołów znajdowało się trzecie z nich czyli królestwo Song. My dzisiaj będziemy mówić o tym środkowym, którego stolicą był miasto Zhongdu. Dzisiaj nazywa się je Beijing lub jak wolą Polacy Pekin.

Ludzie znający historię podbojów mongolskich być może sobie wyobrażają, że Mongołowie po prostu zaatakowali królestwo Jin (Czin). Prawda jest jednak inna. W 1210 roku na tronie tego chińskiego królestwa zasiadł Wanyan Yongji. Wysłał on posłów do Mongołów domagając się aby stali się podległym mu wasalem. Słysząc to Chyngis-chan wsiadł na konia, splunął na ziemię przed posłami i odjechał. Zgromadził wszystkich podległych wodzów i poszedł modlić się do Wiecznego Nieba. Jednak jego następnym krokiem nie był atak, ale sojusze.

Czyngis-chan przekonał Ongutów, aby przeszli na jego stronę. Nie tylko nie musiał z nimi walczyć po drodze do serca królestwa Jin, ale także dostał sojusznika, który pokazał mu najlepszą drogę. Mongołowie zaczęli jednak niszczenia małych miejscowości. Nie zabijali jednak ludzi, ale pozwalali im uciekać. Wszyscy ci uchodźcy ostatecznie zmierzali później do stolicy, która stała się pełna ludzi. Była to typowa taktyka Mongołów. Gdy dochodziło do oblężenia często zapasy były już wyczerpane i miasta się poddawały. Tak miało być także w tym wypadku.

W międzyczasie gdy Mongołowie szli powoli na stolicę zmienił się władca. Wanyan Yongji, który wysłał posłów do Czyngis-chana został zamordowany przez jednego ze swoich generałów. Na tron wstąpił kolejny władca dynastii Jin czyli cesarz Xuanzong (Szanzong). Gdy doszło do oblężenia Pekinu, który wtedy nazywał się Zhongdu (Zongju), cesarz poprosił o pokój. Mongołowie zawsze chętnie na to przystawali. Pozwalali rządzić miejscowym władcom jeżeli ci uznali władzę swojego chana. Tak było np. na Rusi. Została ona podbita przez Mongołów, ale rządzili tam potomkowie Ruryka, którzy uznawali władzę chana.

Gdy parę lat wcześniej Mongołowie podbili królestwo Xixia zniszczyli tylko te miasta, które się broniły, a w tych, które się poddały pozwalali miejscowym władcom dalej rządzić. Tak samo miało być tutaj. Cesarz państwa Jin czyli Xuanzong poddał się Mongołom. Zapłacić ogromny haracz i oddał Czyngis-chanowi swoja córkę za żonę. Mongołowie od razu odstąpili od oblężenia Pekinu i zawrócili na swoje tereny. Gdy oni jednak odeszli cesarz Xuanzong zmienił zdanie i przeniósł swoją armię dalej od Mongołów na wschód. Czyngis-chan zawrócił, a Pekin został zdobyty 1 czerwca 1215 prawie bez walki, bo nie miał go kto bronić. Czy było to ważne dla historii wydarzenie?

Mongołowie podbili i złupili wcześniej już wiele miast i całych państw. To ich jednak nie zmieniło. Gdy jednak zaczęli 1 czerwca 1215 łupić Pekin znaleźli tam tak wiele bogactwa, że wywozili je miesiącami do Mongolii. Podobno mieli tak dużo jedwabiu, że używali go do owijania innych zdobyczy. Robili też z tego materiału liny czy uprząż do siodeł. To bogactwo zmieniło Mongołów. Zaczęli używać perfum, makijażu, pięknych tkanin i wielu innych zdobyczy. Zmieniali też swój tryb życia i z koczowników stawali się powoli stawali się ludźmi osiadłymi.

Mongołowie łupili Pekin prawie miesiąc. Miasto zostało zniszczone. Jednak 52 lata później wnuk Czyngis-chana czyli Kubilaj odbudował to miasto, które stało się stolicą jego imperium. W czasach Czyngis-chana Mongołowie nie rozumieli po co ludzie budują miasta i w nich mieszkają. Jednak w czasach jego wnuka sami Mongołowie już budowali miasta, odbudowując miasto Pekin w 1267 roku.

Podbój Chin przez Mongołów był możliwy właśnie dlatego, że były one podzielone. Podbite najwcześniej królestwo Xixia prosiło o pomoc Jin, ale ci byli zadowoleni, że ich wrogowie walczą ze sobą. Później gdy Mongołowie atakowali Jin pomogło im południowe królestwo Song. Tak właśnie podbito kolejne chińskie królestwa - jedno po drugim. Gdy Mongołowie podbijali jedno z nich, ci pozostali przypatrywali się lub wręcz pomagali.

69 - Wojna amerykańsko-meksykańska

10 maj 2024 | 10 min

13 maja 1846 roku w przemówieniu do kongresu USA prezydent James Polk powiedział: "Meksyk przekroczył granicę Stanów Zjednoczonych, najechał nasze terytorium i przelał amerykańską krew na amerykańskiej ziemi". Kongres opowiedział się za wojną. W ten sposób oficjalnie rozpoczęła się wojna amerykańsko-meksykańska, która w zasadzie trwała już od 25 kwietnia. Spróbujmy odpowiedzieć na pytania: Czy rzeczywiście Amerykanie zostali zabici na amerykańskiej ziemi? Jak skończyła się ta wojna? Ale zacznijmy od: Jak to się wszystko zaczęło?

10 lat wcześniej w 1836 roku Teksas ogłosił niepodległość. Wielu Teksańczyków chciało aby to nowe państwo zostało włączone do Stanów Zjednoczonych. Ich marzenie spełniło się po 9 latach w 1845 roku. 4 marca tego 1845 roku prezydentem USA został James Polk. Został on wybrany między innymi z powodu obietnicy przyłączenia Teksasu. Przyłączono wtedy dwa stany Teksas i Oregon. Problem z Teksasem był jednak taki, że nie miał on ustalonej południowej granicy.

Teksańczycy i Amerykanie uważali, że południową granicą Teksasu jest Rio Grande tak jak jest obecnie. Z kolei Meksykanie twierdzili, że granica jest na rzece Nueces, która płynie 240 km na północ od Rio Grande. Nueces to po hiszpańsku orzechy. W okolicy rosło wiele drzew orzesznika pekanowego. Jedliście pewnie orzechy nazywane pekan. To terytorium (między rzekami Rio Grande i Nueces) nazywano Nueces Strip lub Wild Horse Desert. Właśnie tam prezydent Polk wysłał Zachary'ego Taylora.

Warto przypomnieć, że prezydent Polk był zwolennikiem Oczywistego Przeznaczenia (ang. Manifest Destiny). Był to pogląd, że "oczywistym przeznaczeniem USA jest rozprzestrzenianie się i zajęcie całego kontynentu od Atlantyku po Pacyfik". James Polk był gorącym zwolennikiem tego poglądu i dlatego też został wybrany. Już przed wojną wyjaśnił swoim współpracownikom, że chciałby zdobyć dla Stanów Zjednoczonych porty Kalifornii. Gdy wojna już wybuchła amerykańska flota była gotowa do ataku także na zachodnim wybrzeżu.

25 kwietnia 1846 roku Meksykanie zaatakowali oddział amerykańskich dragonów. Zabitych zostało 11 amerykańskich żołnierzy. Prezydent Polk miał już pretekst i wygłosił przytoczone powyżej przemówienie w kongresie USA. W ten sposób rozpoczęła się wojna już 25 kwietnia, choć oficjalnie dopiero 13 maja 1846 roku. Wojska generała Zachary'ego Taylora pokonały Meksykan i wyparły ich za rzekę Rio Grande. Prezydentowi Polkowi nie podobały się jednak ostrożne działania generała Taylora. Nakazał więc przekazanie kontroli nad wojskiem generałowi Scottowi.

To chciał wykorzystać meksykański generał Santa Anna. Zaatakował mniejsze wojska Taylora. Dwudniowa bitwa pod wioską Buena Vista odbyła się w dniach 22-23 lutego 1847 roku. Taylor pokonał Santa Annę pomimo meksykańskiej przewagi. Decyzja została jednak podjęta. Całym wojskiej USA dowodził teraz generał Scott. Zwycięzca spod Buena Vista czyli Taylor wrócił do Stanów Zjednoczonych i w kolejnym roku został prezydentem po Polku. Tymczasem generał Scott kontynuował wojnę.

Generał Scott wylądował swoimi wojskami w Veracruz, a później pomaszerował na stolicę Meksyk, która została zdobyta 15 września 1847 roku. W międzyczasie inne siły amerykańskie zdobyły Kalifornię. 2 lutego 1848 podpisano Traktat z Guadalupe Hidalgo. Granicę w Teksasie ustalono na rzece Rio Grande. Dodatkowo Meksyk stracił takie terytoria jak: Nowy Meksyk i Górna Kalifornia. Warto tutaj przypomnieć, że Amerykanie chcieli wcześniej kupić te tereny. Meksyk nie chciał ich jednak sprzedać. W ten sposób powstała granica, która niewiele zmieniła się do naszych czasów.

W wojnie z Meksykiem brali udział chyba wszyscy generałowie znani później z wojny secesyjnej. Ulysses Grant walczył w armii Taylora, a Robert Lee szedł wraz z armią Scotta z Veracruz do stolicy Meksyku. Grant i Lee spotkali się podczas tej wojny po raz pierwszy i współpracowali razem. Później podczas wojny secesyjnej generał Grant walczył po stronie Unii, a generał Lee po stronie Konfederacji. Jakie jednak mieli oni zdanie o wojnie amerykańsko-meksykańskiej?

Obaj nauczyli się wtedy sztuki wojennej. Zresztą nie tylko oni. Co jednak myśleli o wojnie? Ulysses Grant, późniejszy generał oraz prezydent, uważał, że przekroczenie rzeki Nueces było szukaniem pretekstu do wojny z Meksykiem. Uważał on, że to wojska amerykańskie weszły na terytorium Meksyku, a nie odwrotnie jak twierdził prezydent Polk. To była jednak prywatna opinia, która nie przeszkodziła Grantowi w wykonywaniu obowiązków. Nie zdziwi was chyba to, że podobną opinię miało wielu Meksykanów wtedy i obecnie.

Jest oczywiste, że prezydent James Polk dążył do wojny. Sprowokował Meksykanów, aby zaatakowali amerykański oddział na terenie, który podlegał dyspucie. Następnie powiedział przed kongresem, że Amerykanie zostali zaatakowani na amerykańskiej ziemi. Amerykańskie siły były gotowe do akcji. Od północy uderzył generał Taylor. W Veracruz wylądował generał Scott i ruszył na stolicę Meksyku. W tym samym czasie inne jednostki zaatakowały porty na zachodnim wybrzeżu zdobywając między innymi Los Angeles.

Jest to ten przypadek w historii gdy silniejszy sprowokował słabszego. Silniejsze Stany Zjednoczone były wyrachowane. Z kolei Meksyk był głupi, że dał się wciągnąć w wojnę, której nie mógł wygrać. Amerykanie górowali bronią, taktyką oraz motywacją. Wojska meksykańskie często dezerterowały, miały gorszą broń, a dowódcy stosowali przestarzałe taktyki pamiętające wojny napoleońskie. Warto też pamiętać, że Stany Zjednoczone istniały już kilkadziesiąt lat podczas gdy Meksyk dopiero powstał.

68 - Szekspir

3 maj 2024 | 13 min

Nie wiemy dokładnie kiedy się urodził. Został jednak ochrzczony 26 kwietnia 1564 roku. Zmarł 23 kwietnia 1616 mając 52 lata. Zmarł podobno po libacji w swoje urodziny. Tak więc urodził się też prawdopodobnie 23 kwietnia. Jego rodzicami byli John i Mary. Gdy William miał jakieś 3 miesiące na Stratford-upon-Avon spadła zaraza. Zmarło wtedy wiele dzieci, ale przyszły poeta przeżył. Był 3 dzieckiem z ośmiu, które się urodziły Johnowi i Mary. Ponieważ jednak dwoje pierwszych zmarło Wiliam był najstarszy z rodzeństwa.

John Shakespeare jego ojciec przybył do Stratford-upon-Avon około 1551 czyli 13 lat przed urodzeniem Wiliama. Ożenił się z Mary Arden, córką miejscowych właścicieli ziemskich. John wykonywał wiele zawodów. Znany jest jako wytwórca rękawiczek, ale zajmował także wiele stanowisk urzędowych. Np. ale taster czyli urzędnik odpowiedzialny za sprawdzanie jakości oraz wagi takich produktów jak chleb czy piwo. W 1568 osiągnął stanowisko burmistrza. Wiliam miał wtedy 4 latka. Później jednak dostał kilka wyroków. Handlował wełną bez pozwolenia, pożyczał pieniądze na lichwiarskich procent. Możliwe też, że był katolikiem.

W 1558 za rządów Elżbiety I parlament uchwalił Act of Supremacy. Uznaje się, że wtedy powstał kościół anglikański. Wprawdzie to ojciec Elżbiety I czyli Henryk VIII oderwał kościół angielski spod władzy Rzymu. Był to jednak w zasadzie katolicyzm tyle, że nie uznający papieża. Później Edward VI chciał wprowadzać kolejne reformy religijne, ale umarł. Potem królowa Maria I próbowała zawrócić reformy i przywrócić katolicyzm. Po niej rządy objęła Elżbieta I i dopiero wtedy wp18:02rowadzono reformy religijne, które przetrwały do XX wieku. Urzędnicy piastujący funkcje państwowe np. burmistrze musieli uczęszczać na msze anglikańskie, gdzie odnotowywano, kto przyjął protestancką komunię, a kto nie.

Nie mamy dokumentów dotyczących Johna Szekspira, ale wiele lat później Zuzanna, córka Wiliama Szekspira została zanotowana jako ta, która nie przyjęła anglikańskiej komunii świętej podczas Wielkanocy. Możliwe więc, że również John Szekspir stracił stanowisko burmistrza przez to, że w ukryciu był katolikiem. O wielu członkach tej rodziny mówi się to samo. Niestety nie mamy żadnych pewnych dowodów, a same przypuszczenia. Poza tym przypominam, że istnieją dokumenty co do spraw karnych wytoczonych Johnowi Szekspirowi. Jak by nie było sytuacja młodego Wiliama zmieniła się diametralnie. Jego rodzice zubożeli.

27 listopada 1582 Wiliam Szekspir dostał specjalną licencję pozwalającą mu na ślub. Miał on dopiero 18 lat, a więc był niepełnoletni. Dostał jednak pozwolenie na ślub z 26 letnią Anną Hathaway. Sześć miesięcy później w 1583 urodziła się wspomniana już córka Zuzanna. Po dwóch latach w 1585 przyszły na świat bliźniaki Hamnet i Judith. Niestety syn Hamnet zmarł w wieku 11 lat. Pozostały dwie córki Zuzanna (Susanna) oraz Judith. Były to czasy gdy nie było jeszcze reguł zapisu wielu słów. Np. Wiliam swoje nazwisko zapisał przynajmniej na 6 różnych sposobów. Podobnie było z imieniem jego syna Hamnet - czasem zapisywano je jako Hamlet.

Lata po urodzeniu bliźniąt czyli od 1585 do 1592 to tzw. stracone lata (lost years). Nie wiemy co w tym czasie robił Wiliam. Jednak po tych 7 latach znajduje się on już w Londynie pracując jako aktor. Co robił wcześniej? Prawdopodobnie uczył w miejscowej szkole. Później być może dołączył do grupy teatralnej, która przechodziła przez Stratford. Istnieją zapisy mówiące o tym co grali. Jest też informacja o tym, że jeden z aktorów zginął w bójce. Być może Wiliam go zastąpił i przyłączył się do tej grupy wędrujących aktorów.

Wiliam Szekspir rozpoczął swoją karierę aktorską i pisarską najpóźniej w 1592 roku. W tym właśnie roku miał napisać trylogię Henryk VI. Rok później napisał Ryszarda III. Panowała wtedy Elżbieta I z rodu Tudor. Ryszarda III pokonał jej dziadek Henryk VII. Nie dziwi więc, że główny bohater Ryszard III jest przedstawiony w negatywnym świetle. Jednak Szekspir nie pisał jedynie historycznych sztuk dla rządzących Tudorów. Tego samego 1593 roku miała powstać jego pierwsza komedia, której tytuł brzmi Komedia omyłek. Dlaczego jednak nie wiemy kiedy dokładnie zostały napisane te sztuki?

Dzisiaj jako datę powstania liczy się datę publikacji lub datę pierwszego przedstawienia sztuki. My jednak nie wiemy kiedy pierwszy raz były wystawione te sztuki. Istnieją też wcześniejsze wersje sztuk opublikowanych później. Z porównania wynika ciekawy wniosek. Szekspir nie pisał gotowych wersji, ale jego sztuki zmieniały się w czasie. Widział on reakcję ludzi i zmieniał dialogi, akcję i inne rzeczy aby stały się one ciekawsze. Tak więc wersje, które my mamy dzisiaj to wersje końcowe, już po wprowadzeniu poprawek.

Szekspir należał do Trupy Lorda Szambelana. Ich patronem był Henry Carey, który miał stanowisko szambelana na dworze Elżbiety I. Stąd nazwa. Gdy Elżbieta I umarła w 1603 roku trupą zaopiekował się nowy król Jakub I Stuart. Stali się wtedy znani jako Trupa Króla, dosłownie King's Men. Przypomina to współczesne firmy, które kupują np. zespoły piłkarskie wstawiając nazwę firmy w nazwę zespołu. Podobnie wtedy wspieranie trupy teatralnej było swego rodzaju PR dla Jakuba I.

W 1599 powstał Globe Theatre. Jednym z udziałowców był Wiliam Szekspir. Mieszkał on i pracował w Londynie, ale często wracał do Stratford-upon-Avon. Zarabiał tak dobrze, że kupił ziemię i zaczął budować posiadłość nazwaną New Place czyli Nowe Miejsce. Tam też przeprowadziła się jego rodzina. W 1609 w Londynie wybuchła pandemia dżumy. Teatry pozamykano. Ten czas Szekspir spędził na pewno z rodziną. W 1613 roku spłonął teatr Globe. Prawdopodobnie właśnie wtedy wrócił on na stałe do rodzinnego miasteczka.

Jedną z jego ostatnich sztuk jest The Tempest czyli Burza. Opisuje tam historię ojca, który stara się zadbać o los jego córki. Wiliam miał dwie córki Sussanę oraz Judith. Pierwsza wyszła za mąż za miejscowego lekarza i miała z nim córkę Elżbiętę, jedyną wnuczkę jaką znał Szekspir. Druga córka Judith wyszła za mąż za Thomasa Quineya. 25 marca 1616 roku Szekspir napisał swój testament, a dzień później wyszło na jaw, że jego zięć, mąż Judith miał dziecko z inną kobietą. Wiliam zapisał większość swojego majątku i posiadłość starszej córce Susannie, ze wskazaniem aby przekazała to swojemu synowi. Ona miała jednak jedynie wspomnianą już córkę Elżbietę.

Judith i jej niewierny mąż Thomas mieli trójkę dzieci. Elżbieta nie miała dzieci, choć dwa razy wyszła za mąż. Trójka dzieci Judith też nie miała potomków i tak zakończyła się linia dziedziców Wiliama Szekspira. Posiadłość zbudowana w New Place przeszła w ręce obcych ludzi. W 1756 roku właściciel zniszczył drzewo morwy. Podobno miał je zasadzić sam Szekspir i przybywało pełno ludzi aby je zobaczyć. Wzburzyło to ludzi z miasta, którzy zarabiali na tych turystach. Ze złości wybili wszystkie okna w New Place. Ostatecznie trzy lata później dom został zniszczony. Tak więc dziś w Stratford można zobaczyć dom, w którym Szekspir się urodził, ale nie ten, który sobie zbudował.

67 - Hipolit Cegielski

30 april 2024 | 50 min

66 - Tambora i rok bez lata

8 april 2024 | 9 min

Tambora to wulkan na indonezyjskiej wyspie Sumbawa. Tambora jest zaliczana do stratowulkanów. Stratum po łacinie to warstwa, tak więc stratowulkan to wulkan zbudowany z kolejnych warstw. Stożek wulkanu staje się coraz wyższy, bo wypływająca lawa stygnie na zboczach tworząc kolejną warstwę. Najsilniejsza erupcja tego wulkanu miała miejsce 10 kwietnia 1815 roku. Podobno wulkan miał wtedy wysokość 4 kilometrów. Obecnie ma wysokość niecałych 3 kilometrów. Co się stało z tym brakującym kilometrem? Ma to związek z tzw. rokiem bez lata.

Kiedy mówimy, że najsilniejsza erupcja wulkanu Tambora miała miejsce 10 kwietnia 1815 roku nie należy tego rozumieć jako pojedynczego wydarzenia. Wulkan zaczął być aktywny już w 1812 czyli 3 lata wcześniej. Pojawiały się wtedy chmury czarnego dymu. Można sobie wyobrazić, że budziły one niepokój, później jednak ludzie się przyzwyczaili. Tambora burczy i dymi, ale nic specjalnego się nie dzieje. Tymczasem w środku powstała zamknięta przestrzeń, w której rosło ciśnienie. 5 kwietnia 1815 roku doszło do wybuchu, który był słyszany nawet w odległości prawie 400 kilometrów. 6 kwietnia nastąpiło kilka słabszych wybuchów i na okolicę zaczął opadać popiół. Było to jednak nic w porównaniu z tym co się wydarzyło 10 kwietnia 1815 roku.

Około 19 godziny lokalnego czasu w poniedziałek 10 kwietnia 1815 roku góra zmieniła się jak mówią opisy w płynny ogień. Około 20 na ziemię zaczęły upadać dochodzące do 20 cm wielkości pumeksy czyli porowate skały powstałe z magmy. Około 21 na ziemię zaczął opadać także popiół. Wkrótce potem potężny wicher zdmuchnął pobliską wioskę i to zarówno domy jak i potężne drzewa. Później we wszystkich kierunkach od wulkanu przeszła tzw. lawina piroklastyczna. Zjawisko to określa się też jako chmurę gorejącą. Są to gazy, popiół i okruchy skale, które mają temperaturę nawet 1000 stopni Celsjusza i pędzą z prędkością dochodzącą do 300 km/h. Ta lawina piroklastyczna zniszczyła wioskę, która nazywała się tak jak wulkan - Tambora. Lud, który tam zamieszkiwał także nazywał się Tambora. Nie zdziwi was chyba fakt, że pierwszym skutkiem wybuchu była całkowita zagłada ludu Tambora.

Wybuch wulkanu wyrzucił w niebo około 40 km3 pyłu, który ważył około 10 miliardów ton. Oblicza się, że wulkan Tambora zmniejszył się o jakieś 1,5 kilometra. Wybuch wulkanu słychać było nawet w odległości 2,5 tysiąca kilometrów. Podobno Stamford Raffles, który był wtedy gubernatorem Singapuru początkowo wziął ten odgłos za wystrzał z pirackiego statku. Właśnie dzięki Rafflesowi tak wiele wiemy o wybuchu Tambory w 1815 roku. Wysłał on ekspedycję, która zbadała okolicę i oszacowała zniszczenia. Nie tylko przestała istnieć wioska u podnóża wulkanu. W wyniku wybuchu powstało tsunami, którego fale dochodziły do 4 metrów wysokości. Bezpośrednio wybuch zabił jakieś 10 tys. ludzi. W powietrze wzbił się pył, który zmienił pogodę na północnej półkuli na parę lat. Kolejny rok 1816 nazwano rokiem bez lata. Nie tylko nic nie rosło w wielu regionach, ale z powodu wilgoci rozwinęły się zarazy. Głód i te choroby zabiły około miliona ludzi.

Wybuch wulkanu miał między innymi wpływ na politykę, religię i literaturę. Rok 1815, to rok kiedy Napoleon przegrał bitwę pod Waterloo. Dużo wtedy padało i artyleria francuska nie mogła zrobić dużej szkody armii angielskiej. Ten deszcz też był wynikiem zmiany pogody po wybuchu Tambory. Podczas wojen napoleońskich Brytyjczycy nie mogli podróżować na kontynent. Gdy więc Napoleona ponownie uwięziono w 1815 roku tłumnie ruszyli do Europy. Trafili jednak na 1816 czyli rok bez lata. Grupa takich Brytyjczyków zrobiła konkurs na powieść grozy i tak powstał Wampir oraz Frankenstein. Ten rok bez lata osłabił zdrowie Jane Austen, która zmarła w kolejnym 1817 roku. Tak Tambora zmieniła historię literatury, a co się zmieniło w polityce?

Po kolejnym wygnaniu Napoleona do władzy wrócił Ludwik XVIII. Francja była zniszczona dziesięcioleciami wojny. Teraz dodatkowo przyszedł rok bez lata, głód i zarazy. Nic dziwnego, że Francuzi ponownie poczuli chęć do rewolucji. Nie był to jakiś wyjątek. Wiele krajów na północnej półkuli przeszło okres różnego rodzaju rewolucji właśnie z powodu głodu i zarazy, która się przetoczyła przez świat po wybuchu Tambory. Te warunki miały też wpływ na religię. Podczas roku bez lata czyli w 1816 Joseph Smith miał 11 lat. Ponieważ pola nie obrodziły jego rodzina zdecydowała się na przeprowadzkę. Przenieśli się do zachodniej części stanu Nowy Jork podczas tzw. wielkiego przebudzenia religijnego. Miało to wpływ na młodego Josepha, który zaczął mieć wizje. Później spisał Księgę Mormona czym założył nową religię.

Ciekawe jest porównanie tego co spowodował wybuch Tambory w porównaniu z zanieczyszczeniem spowodowanym przez człowieka. Tambora wyrzuciła w powietrze dużo pyłu zawierającego między innymi związki siarki. Temperatura na całym świecie obniżyła się o pół stopnia na około dekadę. Z powodu głodu i chorób zmarło około miliona ludzi. Tambora była w stanie spowodować to wszystko w ciągu jednego wybuchu. Dzisiaj dużo się mówi o zmianach klimatu spowodowanych przez ludzkie zanieczyszczenia. Zauważmy jednak, że nawet jeżeli nie będziemy wypuszczać żadnych związków siarki do atmosfery to wystarczy kolejny wybuch wulkanu jak Tambora, aby zanieczyścić pół globu. Chociaż ludzie umierają z powodu ocieplenia to dalej o wiele więcej ludzi umiera z powodu niskich temperatur. Z tego powodu oziębienie po wybuchu Tambory było bardziej śmiertelne dla ludzkiej populacji.

64 - Walka w San Antonio (Council House Fight)

18 mars 2024 | 9 min

Miasto San Antonio leży w Teksasie. Jak wskazuje jego hiszpańska nazwa (San Antonio znaczy Św. Antonii) to miasto należało kiedyś do Meksyku. Jego historia jest związana z walką o niepodległość Teksasu, bo właśnie przy mieście San Antonio znajdowała się misja Alamo. Tam doszło do oblężenia, które trwało od 23 lutego do 6 marca 1836. Dziś jednak zajmiemy się czymś co się wydarzyło 4 lata później.

W styczniu 1840 roku umówiono spotkanie z Komanczami. Mieli oni przybyć z uwolnionymi jeńcami, których przypuszczano musiało być około tuzina Teksańczyków oraz drugiego tuzina Tejańczyków. Chodzi o Teksańczyków mówiących po angielsku i tych mówiących po hiszpańsku. Jednak na spotkanie Komancze przywieźli tylko jednego białego chłopca. Pułkownik Henry Karnes zapowiedział im, że na następne spotkanie mają przyprowadzić wszystkich jeńców.

Pułkownik Karnes miał doświadczenie w kontaktach z Komanczami. Dwa lata wcześniej brał udział w wyprawie oraz bitwie znanej jako Arroyo Seco Fight. Dowodził on oddziałem rangersów, w którym był między innymi John Coffee Hays. Rangersom udało się obronić pomimo tego, że Komanczów było około 10 razy więcej. Niestety pułkownik Karnes został wtedy ranny i zmarł dwa lata później. On umówił to spotkanie z Komanczami, ale gdy przybyli oni 19 marca był już tak chory, że kto inny musiał się tym zająć. Karnes zmarł w sierpniu 1840 roku.

Zanim przybyli Komancze pułkownik Hugh McLeod dostał rozkaz od sekretarza wojny Texasu Alberta Sidneya Johnstona aby pojmać Indian jeżeli nie zwrócą jeńców. Ci pojmani Komancze mieli być później wymienieni na jeńców przetrzymywanych przez Indian. Pułkownik Karnes, który się z nimi spotkał zapowiedział, że na kolejne spotkanie mają przyprowadzić wszystkich jeńców. Historycy debatują na temat tego czy Komancze zrozumieli to wymaganie. Na pewno jednak Teksańczycy nie rozumieli struktury plemienia i tego, że Komancze nie mili jednego wodza, który mógłby nakazać coś członkom innych grup niż swoja.

19 marca 1840 roku do San Antonio przybyło 65 Komanczów. Połowa z nich to byli wojownicy, a reszta ich rodziny. Komancze przyprowadzili tylko jednego jeńca - 16-letnią dziewczynę Matildę Lockhart. Jej wygląd wstrząsnął mieszkańcami San Antonio. Miała ona wszędzie rany i siniaki, a jej nos był wypalony do kości. Opowiadała o gwałtach, pobiciach i przypaleniach, a ślady na jej ciele potwierdzały to co mówiła. Gdy ludzie na zewnątrz zaopiekowali się Matildą w środku budynku znanego jako Council House (sala posiedzeń) odbyło się spotkanie.

Matylda opowiedziała o innych jeńcach oraz o tym, że Komancze planowali wydawać ich pojedynczo aby dostać najlepszą cenę za każdego porwanego. Podczas rozmów zapytano Komanczów o resztę jeńców. Wódz Mukwooru (Muk-wah-ruh) odpowiedział, że przyprowadzili swojego jeńca, bo reszta należała do innych plemion, które nie brały udziału w tych rozmowach pokojowych. Pułkownik McLeod kazał wprowadzić żołnierzy. Gdy oni już weszli do sali obrad kapitan Howard poinformował Komanczów, że zostali aresztowani i będą wymienieni na jeńców indiańskich. Tłumacz nie chciał przekazać tej informacji, a gdy go do tego zmuszono to przetłumaczył i zaraz uciekł.

Budynek Council House, gdzie odbywały się rozmowy stał zaraz przy więzieniu do którego chciano zabrać zgromadzonych wodzów. Komancze gdy jednak usłyszeli tłumaczenie rzucili się aby wydostać się z budynku. Doszło do walki. Pułkownik McLeod pisał później w raporcie, że z przybyłych 65 Komanczy 35 zostało zabity, 29 wziętych do niewoli, a jeden odszedł niezauważony. Ten ostatni był Meksykaninem i jako taki nie wyróżniał się od specjalnie od mieszkańców San Antonio.

Następnego dnia pułkownik McLeod wypuścił jedną pojmaną kobietę aby powiadomiła resztę Komanczów o żądaniach wydania jeńców. Jak się później okazało w obozie było 16 porwanych osób. Indianie zabili podczas tortur 13 z tych osób. Jednej kobiecie udało się uciec, a Indianie oddali później troje dzieci, w tym jednego Meksykanina. Właśnie relacja tej kobiety wyjawiła co się stało z jeńcami. W rozumieniu Komanczów biali zrobili coś perfidnego. Takie rozmowy były dla Indian czymś świętym.

Wśród wodzów w San Antonio nie było jednego młodego wojownika Buffalo Hump. Po tej walce miał on wizję, że zapędzi białych do morza. Udało mu się zgromadzić wielką armię i ruszył na wojnę, która przeszła do historii jako Great Raid of 1840 czyli Wielki Najazd 1840 roku. Wizja się sprawdziła, bo Komancze dotarli aż do portowego miasta Linnville. Zostało ono spalone doszczętnie, a portu nigdy już nie odbudowano. To jednak już inna historia.

Ta walka w sali posiedzeń czyli Council House Fight z 19 marca 1840 roku budzi wiele kontrowersji. Wielu historyków zastanawia się, czy Komancze zrozumieli, że Teksańczycy żądają wydania wszystkich jeńców. Z drugiej strony biali nie rozumieli tego, że na rozmowy nie przyszli wszyscy Komanacze i w związku z tym nie wszyscy jeńcy podlegali obecnym tam wodzom. Kontrowersje budzi też kwestia obrażeń 16-letniej Matildy Lockhart.

W wysłanym sprawozdaniu pułkownik McLeod nie napisał nic o tych obrażeniach. Biorąc jednak pod uwagę postępowanie Komanczów, to gwałty, przypalanie, bicie itd. było czymś normalnym co członkowie plemienia robili wobec jeńców. Z drugiej strony należy pamiętać, że moralność w tamtych czasach nie pozwalała otwarcie o tym rozmawiać. Np. Matilda nie powiedziała, że została zgwałcona, ale że “nie będzie mogła już nosić głowy wysoko”, co oznaczało, że została zhańbiona.

Walka w sali posiedzeń San Antonio była głównym powodem wielkiego rajdu, który odbył się tego samego 1840 roku. Komancze pokazali jak wielką mają siłę i że nic nie jest w stanie ich zatrzymać. Napiszcie, proszę, w komentarzach co myślicie o tej walce. Czy Teksańczycy złamali umowę próbując aresztować przybyłych wodzów Komanczy? Czy można było zawrzeć pokój z ludźmi, którzy torturowali jeńców?

63 - Alamo

4 mars 2024 | 14 min

Dlaczego doszło do obrony Alamo? Jaki wpływ ta obrona miała na niepodległość Teksasu? Kto bronił Alamo i kto przeżył to oblężenie? Kim byli Tejanie i po której stronie walczyli?

W kwietniu 1718 powstało osiedle hiszpańskie nad rzeką San Antonio, które później przekształciło się w miasto o tej samej nazwie. Przy mieście zbudowano misję, której zadaniem była chrystianizacja Indian. W misji mieszkała grupa Indian plemienia Coahuiltecan, którzy zmienili religię. Inne plemiona indiańskie nie chciały jednak zostawać chrześcijanami. Misję wielokrotnie napadali Apacze, a później Komancze. W 1745 około setka Indian mieszkających w misji odparła atak 300 Apaczy. Postanowiono wtedy zbudować dwu i półmetrowe mury oraz ustawiono trzy armaty przy bramie.

W ten sposób misja, która nazywała się tak jak miasto, po hiszpańsku Misión San Antonio de Valero, stała się fortecą. Niestety ciągłe napady Apaczów doprowadziły do tego, że misja straciła całe bydło i konie. W 1793 pozostało tylko 12 Indian mieszkających w misji. W tym samym roku budynki zostały zsekularyzowane. Nikt tam nie mieszkał przez około 10 lat. W tamtym okresie misja zaczęła być znana jako El Álamo. Słowo to po hiszpańsku oznacza topolę. Wg jednej wersji nazwa pochodzi od okolicznych drzew. Inna wersja mówi, o meksykańskim oddziale, który pochodził z miasta o nazwie Álamo.

Tereny te były wielokrotnie pustoszone przez plemiona Apaczów, a później Komanczów. Doprowadziło to do wyludnienia. 18 sierpnia 1824 Meksyk wydał prawo Ley General de Colonización, w którym zezwolono na osiedlenie się Amerykanów w Teksasie. Dostawali oni 185 km2 ziemi i nie musieli płacić podatków przez przez 10 lat. Od samego początku narastał jednak konflikt. Amerykanie byli głównie protestantami, a Meksykanie katolikami. Dodatkowo w 1829 roku Meksyk zniósł niewolnictwo. 2 października 1835 roku wybuchła rewolucja teksańska.

Pierwsza bitwa dotyczyła armaty. Jeszcze w 1831 roku armia meksykańska wypożyczyła mieszkańcom miasta Gonzales armatę. Bronili się oni przed atakami Komanczów. Później gdy narastała wrogość między amerykańskimi osiedleńcami, a meksykańską władzą armia zarządała zwrotu tej armaty. Mieszkańcy Gonzales odmówili i 2 października zaatakowali meksykańskich żołnierzy, którzy przyszli odebrać armatę. Tak zaczęła się rewolucja teksańska.

W grudniu tego samego 1835 roku po oblężeniu poddało się miasto Bexar (Bejar). Zarówno misja Alamo jak i Bexar znajdują się obecnie w granicach współczesnego miasta San Antonio w Teksasie. Miasta Bexar bronił Martín Perfecto de Cos, który był szwagrem generała Antonio de Santa Anna. Podczas poddania Bexar Cos obiecał, że nie będzie walczył ze zwolennikami konstytucji z 1824 roku. W tamtym okresie Teksańczycy jeszcze się nie zdecydowali czy chcą niepodległości czy tylko powrotu do konstytucji z 1824 roku. Później Cos powrócił ze swoim szwagrem Santa Anną, co Teksańczycy uznali za złamanie przysięgi.

Santa Anna zgromadził armię ponad 6 tys. żołnierzy i jeszcze w grudniu 1835 roku ruszył w kierunku Bexar, gdzie został pokonany jego szwagier Cos, który także mu towarzyszył. 21 lutego 1836 roku czyli po dwóch miesiąca marszu Antonio López de Santa Anna i jego armia zbliżyli się do miasta Bexar na odległość 40 kilometrów. Obrońcy Alamo nie zdawali sobie z tego sprawy i tego dnia postanowili dołączyć do mieszkańców miasta podczas organizowanej fiesty. Santa Anna wysłał wojsko aby zdobyło opuszczoną twierdzę. Na szczęście dla obrońców te plany pokrzyżował nagły deszcz.

23 lutego zaczęło się oblężenie. W twierdzy Alamo było dwóch dowódców. Obroną dowodził podpułkownik William Travis oraz pułkownik James Bowie. Ten drugi był sławny na długo przed Alamo. Jego nazwisko przetrwało w nazwie Bowie knife czyli nożu, który dla Jamesa Bowie’go zrobił jego brat Rezin. Bowie został wysłany do Alamo przez Sama Houstona. W Teksasie jedno z większych miast nazywa się Houston i było ono nawet krótko stolicą tego stanu. Houston był głównodowodzącym nowo powstałej armii teksańskiej.

Houston wysłał Bowie’ego do Alamo, aby zabrał stamtąd armaty i wycofał się. Jednak na miejscu głównodowodzący pułkownik James Neill przekonał Bowie’iego aby dołączył do obrońców. Później Neill wyjechał przekazując komendę podpułkownikowi Travisowi. Jednak gdzieś powoła obrońców Alamo to byli ochotnicy, którzy woleli na przywódcę sławnego Bowie’ego. Ten najpierw upił się i podczas awantury zrobił trochę zniszczeń w pobliskim mieście Bexar. Gdy jednak wytrzeźwiał zgodził się dzielić komendę z Travisem.

23 lutego do miasta Bexar przybyły siły meksykańskie. Santa Anna nakazał wywiesić czerwoną flagę oznaczającą, że nie będą brać jeńców. Jako odpowiedź Travis kazał wystrzelić z armaty, ale Bowie wysłał parlamentariusza. Travis był wściekły i także wysłał swojego reprezentanta. Obu dowiedziało się, że mają się poddać bezwarunkowo. Ta wieść pogodziła obu dowódców Alamo i wspólnie podjęli decyzję, aby ponownie wystrzelić z armaty.

Oblężenie Alamo liczy się od 23 lutego do 6 marca. Jednak przez większość tych dni dochodziło tylko do niewielkich potyczek. Santa Anna czekał na działa, które miały niedługo przybyć. Stracił jednak cierpliwość i 5 marca nakazał przygotować atak. Krótko po północy już 6 marca na twierdzę Alamo ruszyło około 2 tys. Meksykanów podzielonych na 4 kolumny. Dwa razy zostali odparci, ale za trzecim razem udało się im przedostać za mury twierdzy. Podpułkownik Travis zginął podczas pierwszego ataku. Obrońcy walczyli do końca.

Bowie, który był chory prawdopodobnie zginął leżąc w łóżku. Inny znany pionier David Crocker także zginął w Alamo. Ciała wszystkich obrońców spalono. Część popiołów wstawiono do trumny, na której napisano Travis, Crockett i Bowie. Zginęło łącznie około 250 obrońców Alamo. Żołnierzy meksykańskich zginęło dwa razy tyle, czyli około 500. Czy obrona Alamo była bezsensowna? 2 marca czyli podczas tego oblężenia Teksas ogłosił niepodległość. Przez cały okres oblężenia podpułkownik Travis wysyłał listy prosząc o pomoc. Te listy zostały opublikowane i doprowadziły do wielkiej mobilizacji.

Santa Anna spodziewał się, że zabicie wszystkich obrońców Alamo doprowadzi do paniki. Stało się inaczej. Ustawiały się kolejki ludzi chcących wstąpić do armii Houstona aby pomścić Alamo. Już 21 kwietnia czyli półtora miesiąca po zdobyciu Alamo doszło do bitwy pod San Jacinto. Armię teksańską prowadził Sam Houston. Jego żołnierze krzyczeli: “Remember the Alamo!” Wprawdzie został ranny w nogę, ale doprowadził do ucieczki Meksykanów, a generał Santa Anna dostał się do niewoli. Żołnierze meksykańscy krzyczeli: “Me no Alamo!” prosząc aby ich oszczędzono.

Gdybyście dzisiaj pojechali do San Antonio możecie zobaczyć dwa budynki, które pozostały po misji. Nie ma już murów, na których zginął Travis. Można zobaczyć tzw. długie koszary oraz kaplicę. Gdy już Meksykanie pokonali mury to właśnie w tych dwóch budynkach do końca bronili się pozostali przy życiu obrońcy. Było kilka osób, które przeżyły między innymi niewolnik Travisa o imieniu Joe. To właśnie on opowiadał, że Travis zginął już podczas pierwszego ataku 6 marca.

Alamo przeżyła też Susanna Dickinson, była żoną artylerzysty, który do końca bronił się w kaplicy. Najwięcej strat Meksykanie odnieśli właśnie przez użycie artylerii. Inną kobietą, która przeżyła oblężenie Alamo była Juana Navarro Alsbury. Jej postać rzuca światło na mity związane z obroną Alamo. Najczęściej mówi się o broniących fortecy Amerykanach i atakujących Meksykanach. Warto jednak pamiętać, że w Alamo byli zarówno Texańczycy (Texan) jak i Tejańczycy (Tejan).

Język hiszpański dopuszcza obie nazwy tego regionu zarówno Texas pisane przez “x” jak i Tejas pisane przez “j”. W USA utrało się aby pierwszej nazwy Texan używać wobec Teksańczyków pochodzących z USA, a słowa Tejas do Teksańczyków pochodzących z Meksyku. Ta druga kobieta, czyli Juana Navarro Alsbury była właśnie Tejanką czyli Teksanką pisaną przez “j”. Jej wspomnienia ukazały się dopiero w 1995 roku w książce “The Alamo Remembered: Tejano Accounts and Perspectives” czyli “Pamięć o Alamo: Sprawozdanie Tejańczyków i ich perspektywa”. To właśnie Juana opiekowała się chorym Bowie’im, który był żonaty z jej kuzynką.

James Bowie przez małżeństwo, a także dzięki płynnemu hiszpańskiemu miał bardzo dobre kontakty z miejscowymi Tejańczykami czyli Teksańczykami pochodzenia Meksykańskiego. Przekazywali mu oni informacje o ruchach wojska Santa Anny. Ten meksykański generał nie cieszył się dużą popularnością wśród miejscowych niezależnie od pochodzenia. Gdy więc ktoś mówi, że pod Alamo Amerykanie walczyli z Meksykanami jest to bardzo duże uproszczenie. Alamo bronili także Tejańczycy.

2 października 1835 - bitwa o Gonzales
23 lutego 1836 - początek oblężenia Alamo
2 marca 1836 - deklaracja niepodległości Teksasu
6 marca 1836 - zdobycie Alamo
21 kwietnia 1836 - Bitwa pod San Jacinto

61 - Buffalo Soldiers

10 februari 2024 | 10 min

Bob Marley zmarł na raka w 1981 roku. Dwa lata później ukazała się jego piosenka pod tytułem “Buffalo Soldier”. Opowiada ona o Afroamerykanach służących w armii amerykańskiej. Niestety piosenka niewiele ma wspólnego z historią. Kim naprawdę byli Buffalo Soldiers czyli Żołnierze Bawoły? Skąd się wzięła ta nazwa? Czy naprawdę walczyli podczas wojny secesyjnej?

Podczas wojny secesyjnej w latach 1861-1865 powstało kilka oddziałów złożonych z byłych niewolników. Za pierwszy taki oddział uznaje się Black Brigade of Cincinnati powstały w 1862. Tych ludzi wykorzystano do przygotowania Cincinnati do obrony przed możliwym atakiem secesjonistów. Istniała tam wtedy milicja składająca się z samych białych obywateli. Czarnym nie pozwolono tam dołączyć, ale stworzono dla nich osobny oddział, którego zadaniem były głównie prace przy budowie obrony.

W tym samym 1862 powstał też pierwszy oddział Afroamerykanów, który walczył. Był to 1st Kansas Colored Infantry Regiment. Biali obawiali się, że czarni nie będą dobrymi żołnierzami. Podczas pierwszego starcia 29 października 1962 roku byli niewolnicy wykazali się jednak odwagą. Później tworzono kolejne oddziały, które składały się wyłącznie z czarnych żołnierzy. Czasami oficerowie byli biali. Jednak tych wczesnych oddziałów nie nazywano “Buffalo Soldiers”.

Po wojnie secesyjnej w 1866 powstał 10th Cavalry Regiment czyli 10 Pułk Kawalerii. Oddział ten powstał w Forcie Leavenworth w Kansas. Dowódca tej placówki był jednak przeciwny tworzeniu takich oddziałów. Dziś pewnie powiedzielibyśmy krótko, że był rasistą. Oddział przeniesiono więc do Fortu Riley też w Kansas. W sierpniu 1867 roku doszło do pierwszych bitew z Czejenami. Jedna z tych bitew pokazała wielką odwagę żołnierzy tego pułku. Otoczeni przez atakujących Czejenów żołnierze walczyli przez 8 godzin. Wystrzelili wtedy 2000 razy i zrobili to cały czas się przemieszczając na odległości 15 mil.

W 1869 roku prezydentem w USA został generał Ulysses S. Grant. Mianował on swojego przyjaciela Williama Tecumseha Shermana dowódcą całej armii USA. Sherman zastosował podczas wojny secesyjnej taktykę spalonej ziemi i zniszczył w ten sposób zaplecze secesjonistów czym przyspieszył zakończenie wojny. Teraz Sherman postanowił rozwiązać problem ciągłych ataków indiańskich tą samą metodą. W tym celu wysłał część armii, aby niszczyła zaplecze Indian, między innymi aby wybić bizony. Tam zostali wysłani także żołnierze 10 Pułku Kawalerii.

Podczas tej kampanii doszło do okrążenia oddziału białych na wyspie Beechera. Na ich ratunek przybył właśnie 10 Pułk Kawalerii. Po zakończeniu tej kampanii kawalerzyści patrolowali i ochraniali budowę kolei. Właśnie podczas tych wojen z Indianami ci Afroamerykanie dostali przydomek “Buffalo Soldiers”. Nadali im go ich wrogowie czyli Indianie, z którymi walczyli. Istnieją dwie wersje jak powstała ta nazwa. Niektórzy twierdzą, że Indianom włosy tych żołnierzy przypominały sierść na głowie bizona. Inna wersja mówi, że w oczach Indian byli oni nieustraszeni jak bizony. Indianie mówili o tych żołnierzach, że walczą jak ranny bizon.

10 Pułk Kawalerii walczył z Indianami od zakończenia wojny secesyjnej aż do końca XIX wieku czyli w latach 1836-1898. Później pułk brał udział w wojnie hiszpańsko-amerykańskiej na Kubie. Walczyli w szeregu bitew oraz oblężeniu Santiago de Cuba. W ten sposób Kuba ogłosiła niepodległość od Hiszpanii, ale dostała się pod wpływ Stanów Zjednoczonych. Kolejna była wojna filipińsko-amerykańska w latach 1899-1902.

Podczas I wojny światowej 10 Pułk Kawalerii ścigał Pancho Villę. 27 sierpnia 1918 roku doszło do jedynej bitwy I wojny światowej na terenie Ameryki Północnej. Niektóre źródła twierdzą, że byli w to zamieszani Niemcy. Warto tu przypomnieć Telegram Zimmermanna, w którym Niemcy namawiali Meksykanów do ataku na USA podczas I wojny światowej. Do walki doszło 27 sierpnia 1918 roku około godziny 16. Został wezwany 10 Pułk Kawalerii. Niedługo później Meksykanie wywiesili białą flagę.

W czasie II wojny światowej pułk pełnił funkcje pomocnicze. Został rozwiązany około 1943 roku, a jego żołnierze stali się uzupełnieniem 92 Pułku Piechoty. Ten pułk brał udział w kampanii włoskiej w 1944 i 45 roku. To także był pułk piechoty składający się z Afroamerykanów, których także nazywano Buffalo Soldiers.

Z historią 10 Pułku Kawalerii jest też związany były niewolnik Henry Ossian Flipper, który został pierwszym czarnym absolwentem West Point. Po ukończeniu uczelni dostał przydział do tego 10 Pułku Kawalerii, ale zamiast go tam wysłać kazano mu przez parę miesięcy kopać rowy. Gdy dotarł do pułku w 1877 był dobrze traktowany przez dowódcę, ale nie przez wielu innych oficerów. Ostatecznie fałszywie oskarżono go o defraudację pieniędzy. Uniewinnił go dopiero prezydent Bill Clinton w 1999 roku czyli 120 lat później.

Ta nazwa “Buffalo Soldiers” była nieoficjalną nazwą tego pułku oraz innych oddziałów składających się z Afroamerykanów. Jednak w 11 lutego 1911 roku 10 Pułk Kawalerii dostał odznakę, na której znajduje się bizon, indiański pióropusz oraz tomahawk. Nazwa “Buffalo Soldiers” odnosiła się do kilku oddziałów składających się z afroamerykańskich żołnierzy. Były to dwa pułki kawaleryjskie 9 i 10 oraz trzy pułki piechoty: 24, 25 i 38. Później powstały także inne segregacyjne oddziały jak wspomniany 92 Pułk Piechoty.

Podsumowując oddziały “Buffalo Soldiers” powstały po wojnie secesyjnej. Nazwę tę nadali Indianie, którym przyszło walczyć z tymi afroamerykańskimi oddziałami. Bob Marley napisał tą piosenkę, ale nie opublikował jej za życia. Być może dlatego, że niewiele miała ona wspólnego z historią. Co oczywiście, nie zmienia faktu, że prawdziwa historia Żołnierzy Bizonów jest fascynująca.

58 - Konferencja pokojowa w Paryżu

16 januari 2024 | 8 min

18 stycznia 1919 roku rozpoczęła się konferencja pokojowa w Paryżu. Jej rezultatem było oczywiście podpisanie traktatu wersalskiego. Z tamtego okresu pochodzi dowcip o słoniu. W konkursie literackim na temat słonia Anglik przedstawił pracę: „Moje doświadczenia w polowaniu na słonie w Afryce Południowej”, Francuz napisał esej na temat: „Seksualne i erotyczne życie słoni”, a tytuł opowiadania Polaka – „Słoń a Polska Niezależność Narodowa”. Nic chyba dziwnego, że nas najbardziej interesuje to co na tej konferencji robili Dmowski i Paderewski. Tam jednak ustalono także wiele innych rzeczy, które są mniej znane. Podpisano tam nie tylko traktat wersalski.z Niemcami ale wiele innych traktatów.

Podczas tej konferencji podpisano Rozejm w Trewirze. Ten traktat przedłużał rozejm zawarty aby zakończyć I wojnę światową. Dla nas jest ważny, bo w tym traktacie zobowiązano Niemców do zawarcia pokoju z Polakami. Trwało wtedy powstanie wielkopolskie, które mogło zostać spacyfikowane przez Niemców. Jednak francuski marszałek Foch pod wpływem przemówienia Romana Dmowskiego wprowadził ten zapis do nowego rozejmu z Niemcami. Tak więc rozejm w Trewirze był przedłużeniem rozejmu po I wojnie światowej, ale nakazywał też wstrzymanie działań wojennych na granicy polsko-niemieckiej.

Podczas tej konferencji pokojowej w Paryżu podpisano także tzw. Mały traktat wersalski. Ten traktat musiała podpisać między innymi Polska. Zobowiązywała się w nim do ochrony mniejszości narodowych. Podpisujący uznawali też Stały Trybunał Międzynarodowej Sprawiedliwości. Dyskryminowani mogli zgłosić się do tego trybunału z pominięciem sądów polskich. Ten traktat został wymuszony na Polsce i innych nowych krajach. Inni, np. Niemcy nie musieli go podpisywać. Polskie mniejszości w Niemczech nie miały więc podobnych praw jak Niemcy w Polsce.

Traktat w Saint-Germain-en-Laye podpisano z Austrią. Tak jak traktat wersalski zakazywał Niemcom przyłączenia Austrii, tak ten traktat zakazywał Austrii przyłączania się do Niemiec. Austria straciła też wiele terytoriów na rzecz Polski, Czechosłowacji, Rumunii itd. Z kolei traktat w Neuilly-sur-Seine podpisano z Bułgarią. Ona też brała udział w wojnie po stronie państw centralnych. Część terenów Bułgaria musiała oddać Rumunii, Grecji i Jugosławii, która wtedy nazywała się Królestwem Serbów, Chorwatów i Słoweńców.

Traktat w Trianon musiały podpisać Węgry. Straciły one ponad 70% swojego terytorium. Mówiono później, że Węgry to jedyny kraj, który graniczy sam z sobą, bo w każdym kierunku za granicą Węgier mieszkali Węgrzy, którzy stawali się mniejszościami w ościennych krajach. Najciekawszy jest jednak Traktat w Sèvres, który podpisano z Turcją. Po I wojnie światowej rozpadło się nie tylko imperium Cesarstwa Austriackiego, ale także ogromne państwo Tureckie.

Ustalono, że Turcja także straci wiele terytoriów. Miało powstać kilka państw. Przykładem jest Armenia, która powstała w 1918 roku czyli zaraz po zakończeniu I wojny światowej, ale istniała tylko do 1920, kiedy to została włączona do Rosji Sowieckiej. Losy Armenii pokazują co mogło czekać Polskę w tym samym 1920 roku, gdyby wpadła w ręce Rosjan. Turcja straciła także Izmir wraz z rejonem Smyrny. Jednak w 1922 roku czyli 4 lata później to miasto zdobyli Turcy. Chociaż więc Turcję dotyczył traktat w Sèvres, to tak naprawdę nigdy nie wszedł on w życie. Później z Turcją podpisano traktat w Lozannie.

Podczas I wojny światowej Turcja utraciła Syrię, w tym także tereny dzisiejszej Palestyny i Izraela. Tymi terenami chcieli rządzić Arabowie, którzy wspomogli Brytyjczyków w walce z Turkami. Jednak ziemie te zostały podzielone na kilka stref. Palestyną zarządzali Brytyjczycy. Na północy Syrią Francuzi. Za to za Jordanem powstały państwa arabskie, w tym Transjordania. Okupacja Palestyny przez Brytyjczyków wiązała się z tym, że w ten sposób mogli kontrolować Kanał Sueski. Podczas I wojny światowej Brytyjczycy obiecali te tereny zarówno Arabom jak i Żydom, co stworzyło problem istniejący do dzisiaj.

Podczas gdy w Paryżu odbywała się konferencja, na której decydowano o przebiegu granic na świecie, odbyła się także inna konferencja. Francuskie sufrażystki zorganizowały spotkanie organizacji kobiet. Między innymi przybyła prezydentka Międzynarodowej Rady Kobiet. Przedstawicielki tej konferencji spotykały się z politykami obradującymi na konferencji pokojowej w Paryżu. Między innymi z prezydentem Wilsonem. Być może te naciski spowodowały to, że w wielu krajach po I wojnie światowej kobiety dostały więcej praw.

Jak widzicie, na Konferencji pokojowej w Paryżu, która rozpoczęła się 18 stycznia 1919 roku działo się dużo więcej niż tylko ustalanie zachodnich granic Polski. Ta konferencja pokojowa zamiast zapewnić pokój zaogniła sytuację w wielu miejscach na świecie. Wynikiem tych decyzji była późniejsza II wojna światowa, ale także konflikt palestyńsko-izraelski, który trwa do naszych czasów. Z tej konferencji skorzystały też feministki, które mając wielu polityków w jednym miejscu naciskały na nich w kwestii praw kobiet.

https://www.islandersradio.co.uk/

57 - Sacagawea

16 december 2023 | 19 min

20 grudnia 1812 roku w Forcie Lisa niedaleko St. Louis zmarła Sacagawea. Jej historia jest w kilku miejscach podobna do historii Malinche. Obie kobiety zostały sprzedane, początkowo były niewolnicami w obcych sobie plemionach, ale ostatecznie zostały przekazane białym ludziom, którzy wzięli je sobie za żony. Jednak zarówno Malinche jak i Sacagawea okazały się kimś więcej niż tylko żonami. Obie kobiety miały swój udział jako tłumaczki i negocjatorki w wielkich przedsięwzięciach swoich białych właścicieli i mężów. Malinche pomogła Cortésowi w podboju imperium Azteków, a Sacagawea pomogła w ekspedycji Lewisa i Clarka. Oczywiście jest dużo różnic zaczynając od tego, że Malinche urodziła się jakieś 300 lat przed Sacagaweą.

Sacagawea urodziła się około 1788 w plemieniu Szoszonów. W 1800 gdy miała 12 lat została uprowadzona wraz z grupą dzieci przez plemię Hidatsa. Kiedy miała 13 lat została kupiona lub wygrana przez francuskiego trapera z Quebecu. W 1804 roku miał on dwie żony Otter Woman i Sacagawea. Wiemy o tym, bo 4 listopada 1804 Toussaint Charbonneau odwiedził Corps of Discovery, które poszukiwało tłumacza języków indiańskich. Corps of Discovery była to specjalna jednostka Armii Amerykańskiej, która miała przygotować późniejszą ekspedycję Lewisa i Clarka. W listopadzie 1804 roku Charbonneau przybył do tej jednostki wojskowej i powiedział, że zna język plemienia Hidatsa, a jego dwie żony znają język Szoszonów.

Ekspedycję Lewisa i Clarka wysłał prezydent Jefferson. Spodziewał się on, że wyprawa znajdzie prostą drogę wodną. Lewis i Clark wiedzieli jednak o Górach Skalistych. Potrzebowali tłumacza języków indiańskich z plemion po drugiej stronie. Ten francuski trapper Charbonneau znał język Hidatsa, którzy mieszkali po wschodniej stronie Gór Skalistych. Lewis i Clark tego nie potrzebowali, ale ważne dla nich było to, że żony trapera mówiły w języku Szoszonów, bo to plemię mieszkało po drugiej stronie Gór Skalistych. To pokazuje jak daleko od swojego domu została uprowadzona Sacagawea. Ale jak to się stało, że zorganizowano tą wyprawę Lewisa i Clarka?

Jeżeli spojrzycie na dzisiejszą mapę USA i byście podzielili ją na trzy części zaczynając od wschodniego wybrzeża to w 1801 roku pierwsza część należała do USA, druga środkowa do Francji, a trzecia czyli zachodnie wybrzeże dzisiejszego USA należało do Hiszpanii. Jak to się stało, że Francuzi byli na środku USA? Dzisiaj my myślimy o podróży w kategoriach podróży lądowej czyli o kolei lub samochodach albo o podróży lotniczej. Z tego powodu wybieramy najkrótszą trasę. Jednak na początku XIX wieku transport wodny był najłatwiejszy. Tak więc Francuzi z dzisiejszego terytorium Kanady korzystając z transportu wodnego znaleźli się na środku dzisiejszych Stanów Zjednoczonych. Chcieli oni tą drogą wodną dotrzeć na zachód do wybrzeża Pacyfiku. Niestety ta droga wodna nie prowadziła na zachód, ale na południe.

Co podzieliło teren dzisiejszych Stanów Zjednoczonych na te trzy części? Patrząc od wschodu były Stany Zjednoczone. Potem była granica na rzece Mississippi. Potem było terytorium Francuskie czyli Louisiana. Potem Góry Skaliste, a za nimi terytorium hiszpańskie. Tak więc w momencie zakupu Louisiany czyli w 1803 roku granicą zachodnią USA była rzeka Missisipi, która biegnie z północy na południe. Do Mississippi wpływa wiele rzek między innymi wpadają z prawej strony Ohio, a z lewej strony Missouri. Prezydent Stanów Zjednoczonych, którym był wtedy Thomas Jefferson (trzeci prezydent USA) myślał, że istnieje droga ze wschodu na zachód do Pacyfiku. Czyli szukał tego co Francuzi. Tyle, że Francuzi szukali tej drogi ze wschodu na zachód na północy w Kanadzie. Nikt nie wiedział dokąd płynie Missouri. Z Pittsburgha w Pensylwanii na wschodzie można było popłynąć rzeką Ohio do Mississippi, później tą rzeką na północ do miasta Saint Louis, a stamtąd na zachód rzeką Missouri. Do znalezienia tej drogi wyznaczono Corps of Discovery. Wyznaczono ich do odnalezienia tej drogi, jeżeli istnieje.

Na dowódcę Corps of Discovery prezydent Jefferson wybrał Lewisa. On z kolei powierzył współdowodzenie swojemu przyjacielowi Clarkowi. Lewis popłynął rzeką Ohio z Pittsburgha do Saint Louis. Po drodze zabrał Clarka. 10 marca 1804 roku wzięli udział w oficjalnym przekazaniu Louisiany Stanom Zjednoczonym. Oficjalnie ekspedycja rozpoczęła się 14 maja 1804. Popłynęli oni rzeką Missouri do Fortu Mandan. Właśnie tam swoje usługi zaoferował im francuski traper Charbonneau. On znał język indian Hidatsa, a jego ciężarna żona Sacagawea znała język Szoszonów. Właśnie ten drugi język był potrzebny Louisowi i Clarkowi, bo wiedzieli, że rzeką Missouri będą mogli płynąć tylko do Gór Skalistych. Po ich przejściu będą musieli kupić konie od Indian, a właśnie Szoszoni mieszkali po zachodniej stronie Gór Skalistych.

W momencie gdy Charbonneau pojawia się na kartach historii ekspedycji Lewisa i Clarka ma dwie żony Sacagaweę i Otter Woman. Wiemy, że łącznie miał on pięć żon. Wszystkie były indiankami i miały po szesnaście lat lub mniej. Ostatnia jego żona była z plemienia Assiniboinów. Gdy brali ślub w 1837 ona miała 14 lat, a on 70. Być może miał więcej żon, ale zachowały się informacje o pięciu. Były okresy jak w przypadku Sacagawei, że miał kilka żon jednocześnie. Warto tutaj może wspomnieć, że wśród indian sprzedawanie żon było czymś normalnym. Również wiek 14-16 lat był uważany za odpowiedni. Traperzy żyjący na terytorium jakiegoś plemienia często żenili się z córkami miejscowych wodzów. Dawało im to swego rodzaju immunitet. Stawali się rodziną miejscowych indian. Przy okazji też łatwiej było im się nauczyć języka i zwyczajów.

Zimę na przełomie 1804/5 spędzili w Forcie Mandan. 11 lutego 1805 Sacagawea urodziła syna, który dostał imię Jean Baptiste czyli Jan Chrzciciel. Clark nazwał chłopca “Pompy” co można przetłumaczyć jako “mała pompa”. Wyruszyli w dalszą drogę gdy chłopiec miał zaledwie dwa miesiące. Całą trasę Sacagawea niosła go na plecach. 14 maja 1805 roku gdy płynęli jednym z dopływów rzeki Missouri łódź się wywróciła i straciliby wszystkie papiery czyli dzienniki i mapy gdyby nie uratowała ich Sacagawea. Rzeka została nazwana jej imieniem. Sacagawea wpada do Musselshell, która z kolei jest dopływem Missouri. Jednak główny powód zatrudnienia Charbonneau i Sacagawei było tłumaczenie.

13 sierpnia 1805 roku wyprawa weszła na tereny Szoszonów. Wodzem spotkanego plemienia był Cameahwait, który okazał się bratem Sacagawei. Wódz Szoszonów zgodził się sprzedać Lewisowi i Clarkowi konie, których potrzebowali do dalszej drogi. Sacagawea spotkała tam też przyjaciółkę, która została razem z nią porwana. Tej przyjaciółce udało się jednak uciec i wrócić do plemienia podczas gdy Sacagawea i Otter Woman zostały później sprzedane temu francuskiemu traperowi. Mogłoby zachodzić pytania czemu Sacagawea nie postanowiła zostać ze swoim plemieniem? Odpowiedzą mogą być zapiski w dziennikach Lewisa i Clarka. Szoszoni żyli w wielkiej biedzie. Często głodowali. Nie byli z tego powodu nieszczęśliwi, bo nie mieli do kogo się porównać. Sacagawea jednak żyła wśród białych i chyba zdawała sobie sprawę z różnicy. Nie opuściła wtedy ani męża ani tej wyprawy.

Szoszoni sprzedali im konie i żywność, a później przeprowadzili przez Góry Skaliste. Później żywność się skończyła. Sacagawea znalazła bulwiaste rośliny o nazwie Kamasja. Dzięki temu członkowie wyprawy mieli co jeść. Gdy doszli do rzeki Kolumbia, która wpada do Pacyfiku Sacagawea oddała swój pas z niebieskimi koralikami, aby wymienić go na futro morskich wydr. 24 listopada 1805 osiągnęli wybrzeże Pacyfiku. Niestety statek, który miał tam na nich czekać minął się z nimi. Musieli przezimować w tym miejscu. Postanowiono zbudować Fort Clatsop. Tego dnia czyli 24 listopada głosowano w sprawie położenia obozu. Do tego głosowania dopuszczono także Sacagaweę oraz czarnego niewolnika Clarka o imieniu York. Zdarzyło się wtedy, że na plaży pojawił się martwy wieloryb. Sacagawea koniecznie chciała to zobaczyć.

W drodze powrotnej Sacagawea pokazała Lewisowi i Clarkowi przełęcze Bozeman i Gibbons. W 1864 poprowadzono tamtędy tory kolejowe. Czy jednak można Sacagaweę uznać za przewodniczkę? Na pewno pomogła w rejonach, które znała. Była też oczywiście tłumaczką języka Szoszonów. Clark napisał jednak o najważniejszej rzeczy, którą dała im ta Indianka. Napisał on: “The wife of Charbonneau our interpreter, we find reconciles all the Indians, as to our friendly intentions a woman with a party of men is a token of peace”. Można to przetłumaczyć jako: “Żona naszego tłumacza Charbonneau sprawiała, że Indianie patrzyli na nas pokojowo, widząc nasze pokojowe intencje, bo przecież kobieta w grupie mężczyzn jest oznaką pokoju”. Później jeszcze dodał: “confirmed those people of our friendly intentions, as no woman ever accompanies a war party of Indians in this quarter”. Co można przetłumaczyć jako: “upewniło to tych ludzi o naszych pokojowych intencjach, bo żadna kobieta nie brała udział w wyprawach wojennych Indian na tym terytorium”.

56 - Colt Paterson

7 december 2023 | 10 min

25 lutego 1836 roku Samuel Colt opatentował pierwszy model rewolweru o nazwie Colt Paterson. Patent w Anglii dostał rok wcześniej. Nazwa pochodzi od nazwiska producenta oraz miejsca gdzie wytwarzano te rewolwery. Nie były to pierwsze powtarzalne pistolety, ale na pewno pierwsze komercyjne i produkowane masowo. Po uzyskaniu patentu Colt zaczął produkować swoje rewolwery w Paterson w New Jersey. Części rewolweru były tworzone maszynowo i później składane na linii produkcyjnej.

Gdy słyszymy słowo rewolwer mamy pewnie na myśli rewolwery znane z westernów. Były to rewolwery podobne do współczesnych, do których po prostu wkłada się gotowe naboje. Ten wynalazek przyszedł później. Początkowo naboje były pakowane w papierze, później w metalowej folii, a dopiero ostatecznie w łuskach, które znamy dzisiaj. Rewolwer o którym teraz mówimy był dość podobny do broni palnej używanej na początku XIX wieku. Do lufy wkładano spłonkę, proch oraz kulę, a następnie odwodzono kurek, który uderzając w spłonkę powodował odpalenie prochu i wyrzucenie kuli z lufy.

Colt Paterson działał dokładnie na tej samej zasadzie. Różnica polegała na tym, że komora obrotowa miał pięć otworów, w które wsypywano proch później upychano tam metalową kulę, a z drugiej strony montowano spłonkę. Aby załadować rewolwer trzeba go było rozmontować. Było to czasochłonne dlatego firma Colt sprzedawała zapasowe magazynki. Można więc było mieć naładowany rewolwer, a po wystrzeleniu pięciu kul wymienić sam magazynek i po chwili ponownie wystrzelić pięć kul.

Dziś wydaje się to strasznie czasochłonne, ale w tamtych czasach było to ogromny krok naprzód jeżeli chodzi o szybkostrzelność. Posiadacz naładowanego Colta Paterson mógł oddać pięć strzałów bez ponownego ładowania. Mogłoby nam się też wydawać, że Samuel Colt zarobił ogromne sumy pieniędzy. Prawda jest taka, że początkowo nikt nie chciał kupować tej broni. Rok po dostaniu patentu czyli w 1837 roku wyprodukowano 1000 sztuk Colta Paterson. Nikt jednak nie chciał kupić tej broni. Jedna sztuka kosztowała 200 dolarów.

Dopiero gdzieś trzy lata później w 1839 roku 180 Coltów Paterson zakupiła marynarka wojenna Teksasu. Teksas jako osobne państwo istniał do 1845. Tuż przed dołączeniem do USA przestała istnieć także marynarka wojenna Teksasu. Te 180 Coltów dostało się w ręce Strażników Teksasu nazywanych po angielsku Texas Rangers. Ich wrogiem byli Komancze, którzy jako jeden z nielicznych indiańskich narodów był w stanie walczyć i wielokrotnie pokonać białych. Dopiero uzbrojenie Strażników Teksasu w rewolwery Colt Paterson zmieniło pole bitwy.

Komancze opracowali technikę ataku w taki sposób aby zmusić przeciwników do wystrzelenia, aby później szybko podjechać podczas ładowania. W 1841 lub 1843 roku doszło do bitwy na przełęczy Bandera w Teksasie. Około 1843 roku zaczęto rozwiązywać marynarkę wojenną Teksasu. Tak więc te 180 Coltów prawdopodobnie dopiero wtedy przeszło w posiadanie Rangersów. Tak więc prawdopodobna data to rok 1843. Nie znamy dokładnej daty, ale znamy godzinę. Komancze zaatakowali przechodzących przez przełęcz Bandera Strażników Teksasu o godzinie 11 rano.

Strażników Teksasu było 50, a Komanczów około 200. Ich atak zwykle polegał na tym, że zaczajali się w jakimś miejscu, z którego mogli szybko na koniach dopaść swoich przeciwników. W normalnych warunkach nawet gdyby wszyscy strażnicy wypalili na raz to oddano by 50 strzałów. Zanim ponownie naładowano by broń Komancze dopadliby już swoich przeciwników i wytłukli co do jednego. Jednak tym razem było inaczej Rangerzy mieli Colty Paterson.

Bitwa w wąwozie Bandera trwała od 11 rano aż do zmroku. Zginęło 5 rangerów spośród 50, którzy brali udział w tej bitwie. Komanczom nie udało się pokonać strażników i gdy zapadła noc odeszli. Ta bitwa oznaczała koniec ich potęgi. Rewolwer stał się sławny, ale jego producent zbankrutował. Przez parę lat musiał zarabiać dając pokazy gazu rozweselającego, a także produkując odporne na wodę kable telegraficzne. Dopiero w 1848 roku zaczęto ponownie produkować colty. Dzięki mechanizacji produkcji obniżono cenę z 200 do 25 dolarów.

W kolejnych latach wyprodukowano modele Dragoon, Walker i Navy. Były one używane podczas wojny secesyjnej. Przy okazji przełęczy Bandera w Teksasie warto wspomnieć o polskim wątku. Jakieś 10 lat po bitwie w 1853 roku powstało tam miasto też o nazwie Bandera. Przybyło tam 16 polskich rodzin ze Śląska. Powstała tam druga najstarsza polska parafia w Stanach Zjednoczonych. Gdybyście więc kiedyś przejeżdżali przez miejscowość Bandera to warto zobaczyć nie tylko przełęcz gdzie odbyła się bitwa, ale także zobaczyć pomnik upamiętniający polską społeczność.

55 - Marmury Elgina

1 december 2023 | 8 min

We wtorek 28 listopada 2023 premier Wielkiej Brytanii Rishi Sunak miał się spotkać z premierem Grecji Kyriakosem Mitsotakisem. Grecki premier przybył do UK już w weekend i udzielił kilku wywiadów. W jednym z nich została poruszona sprawa tzw. Marmurów Elgina. Grecja stara się o ich zwrot niemal od momentu, kiedy odzyskała niepodległość. Właśnie z powodu tych wywiadów premier Sunak odwołał spotkanie ze swoim greckim partnerem. Czym są te Marmury Elgina? Dlaczego Grecja chce ich zwrotu, a Anglia nie chce ich oddać? Kto ma rację w tym sporze?

Grecja jako zjednoczone państwo powstała w zasadzie dopiero w okresie międzywojennym. W czasach starożytnych Grecy mieszkali w polis czyli miastach państwach. Później Grecja była podbijana przez zewnętrzne siły takie jak Macedonia, Rzym, Bizancjum, a na samym końcu przez Turcję. Współczesne wojny o niepodległość Grecji toczyły się właśnie z Turkami. W czasach, gdy Grecja była jeszcze pod tureckim panowaniem ambasadorem brytyjskim był tam lord Elgin. Właśnie on przywiózł marmury z Partenonu w Atenach.

Ateny zostały spalone doszczętnie podczas najazdu Persów pod wodzą Kserksesa. W 480 p.n.e. odbyła się bitwa w wąwozie termopilskim. Na kilka dni armia perska została tam zatrzymana. Gdy jednak zginęło tych trzystu legendarnych Spartan w Termopilach armia Kserksesa ruszyła dalej i spaliła Ateny, które w tamtym okresie były jeszcze drewniane. Ostatecznie Ateńczycy pokonali Persów w bitwie morskiej pod Salaminą. Później za rządów Peryklesa odbudowali Ateny. Właśnie wtedy na wzgórzu w Atenach powstał Partenon.

Partenon to świątynia poświęcona Atenie, która miała przydomek “Partenos”. Atena Partenos to Atena Dziewica. Świątynię tą nazywaną potocznie Partenonem zbudowano z marmuru pentelickiego w porządku doryckim. W czasach starożytnych przynajmniej raz została zniszczona podczas pożaru i później odbudowana w czasach cesarza Juliana Apostaty. Był to ostatni pogański cesarz. Po jego śmierci ze świątyni usunięto posąg Ateny, a budynek przerobiono na kościół. Gdy te tereny zajęli Turcy w 1458 kościół przerobiono na meczet. Budynek ten stał w całości do 1687.

Podczas wojny turecko-weneckiej był tam magazyn amunicji. W 1687 Wenecjanie doprowadzili do eksplozji, która zniszczyła budowlę. W XIX wieku brytyjski ambasador Thomas Bruce, który miał tytuł lorda Elgina dostał pozwolenie od rządzących w Atenach Turków na wywiezienie pozostałych po eksplozji marmurów. Lord Elgin przywiózł do Wielkiej Brytanii 18 posągów, 15 metop i 56 bloków fryzu. Później z powodów finansowych sprzedał w 1816 te marmury Muzeum Brytyjskiemu.

Marmury Elgina budziły kontrowersje od samego początku. Doszło do przesłuchania przed parlamentem czy wywóz tych znalezisk był legalny. Lord Elgin przedstawił pozwolenie, które uzyskał do władz tureckich. Takie pozwolenie w krajach muzułmańskich określano jako firman. Lorda Elgina krytykował między innym poeta Byron, który nawet ułożył łacińską sentencję “Quod non fecerunt Gothi, fecerunt Scoti”, co można przetłumaczyć jako “Czego nie zrobili Goci, to uczynili Szkoci”. Powstał nawet termin elginizm oznaczający rabowanie ozdób.

Na obronę Lorda Elgina warto wspomnieć, że po wywiezieniu tych marmurów Partenon jeszcze kilkakrotnie był ostrzeliwany, bo Turcy na wzgórzu zrobili sobie twierdzę. Być może więc mimo wszystko dzięki temu “rabunkowi” marmury Elgina ocalały aż do naszych czasów. Państwo greckie, które powstało dzięki wsparciu floty angielskiej i francuskiej niemal od samego początku istnienia zażądało zwrotu rzeźb zabranych z Partenonu. Nie mieli jednak warunków odpowiednich do przechowywania tych zabytków.

Brytyjscy specjaliści przez dziesięciolecia twierdzili, że marmury są przechowywane w lepszych warunkach w UK. Jako dowód podawano akty wandalizmu. Np. dwóch uczniów, którzy w 1961 odłupali nogę centaura. Dodatkowo pozostałe w Partenonie rzeźby były wystawione na zanieczyszczone powietrze, kwaśne deszcze czy trzęsienia ziemi. Dopiero w marcu 2008 roku powstało muzeum Akropolu w Atenach. Teraz już nie można argumentować, że Marmury Elgina znajdują się w lepszych warunkach w Anglii.

W 2022 roku minister kultury pani Michelle Donelan stwierdziła, że oddanie Marmurów Elgina mogłoby doprowadzić do tego, że i inne narody zaczęłyby żądać zwrotu artefaktów zabranych z terytoriów, które teraz należą do tych narodów. Na pewno te przedmioty przez całe dziesięciolecia znajdowały się w lepszych warunkach w Muzeum Brytyjskim. Tutaj mogli je też badać secjaliści, których nie było w przeszłości w krajach, z których zabrano te przedmioty. Sytuacja się jednak zmienia. Oczywiście problem nie dotyczy tylko Muzeum Brytyjskiego, ale także Muzeum Pergamon w Berlinie czy Luwru w Paryżu.

54 - Traktat z Granady

22 november 2023 | 8 min

Traktat z Granady jest znany po hiszpańsku jako Capitulaciones de Granada czyli dosłownie “Kapitulacje Granady”. Pełna nazwa to “Las Capitulaciones para la entrega de Granada”. Funkcjonuje też nazwa “Tratado de Granada” czyli Traktat z Granady. Ten traktat podpisano 25 listopada 1491. Traktat zakończył wojnę, która trwała od 1482. Ponieważ traktat wszedł w życie 2 stycznia 1492 tak więc można liczyć, że wojna trwała 10 lat. Był to też koniec rekonkwisty, która trwała 770 lat.

Traktat zawarto pomiędzy Katolickimi Monarchami, a sułtanem Granady. Katoliccy Monarchowie, po hiszpańsku Los Reyes Católicos to wspólny tytuł, który nadał Izabeli I Katolickiej i Ferdynandowi II Katolickiemu papież Aleksander VI (Rodrigo Borgia). Izabela była wcześniej znana jako Izabela Kastylijska, a Ferdynand jako Ferdynand Aragoński. Sułtanem Granady był wtedy Muhammad XII Abu Abdallah, którego Hiszpanie nazywali po prostu Boabdil. Traktat przekazywał władzę w królestwie Granady Katolickim Monarchom. Tak więc sułtan Boabdil przekazywał Granadę Izabeli i Ferdynandowi.

2 stycznia 1492 sułtan Boabdil opuścił Granadę. Przekazał klucz Monarchom Katolickim. Oszczędzono mu upokorzenia i nie musiał całować ich rąk. Przez góry odjechał wraz z orszakiem około 100 konnych na południe. Później udał się do Afryki. Po drodze z Granady nad morze znajduje się przejście górskie nazywane “Puerto del Suspiro del Moro” co można przetłumaczyć jako “Westchnienie Maura”. Podobno tam ostatni sułtan Granady się obejrzał i westchnął.

Dokument ten (Traktat z Granady) podpisało około 50 osób. Chodzi tutaj o świadków, a nie o Izabelę, Ferdynanda oraz Boabdila, którzy traktat zawierali. Kim byli świadkowie? Pierwsze dwa podpisy złożyły dzieci Ferdynanda i Izabeli. Najpierw dokument podpisał 13-letni Jan z Asturii, a później jego siostra 21-letnia Izabela z Asturii. Te tytuły (książę i księżna Asturii) miały znaczenie dla rekonkwisty.

Gdy na Półwysep Iberyjski najechali Muzułmanie z Afryki (nazywani Maurami), to rządzący na tych terenach Wizygoci ukryli się w górach Asturii na północy. Pokonali tam najeźdźców w bitwie pod Covadongą i rozpoczęli proces odbijania Hiszpanii z rąk Maurów. Tak więc rekonkwista zaczęła się od tej bitwy w 722, a skończyła po podpisaniu Traktatu z Granady czyli trwała jakieś 770 lat. Od 722 do 1492.

Tytuł księcia lub księżnej Asturii dostawali następcy tronu. W Wielkiej Brytanii jest podobnie, następca tronu dostaje tytuł księcia lub księżnej Walii. Obecnie księżną Asturii jest Eleonora, najstarsza córka króla Filipa VI. Gdy jednak podpisywano traktat z Granady księciem Asturii był Jan jedyny syn Katolickich Monarchów. Niestety zmarł on 7 lat później i księżną Asturii została jego siostra Izabela. Gdy podpisywała była właśnie wdową po następcy tronu Portugalii. Później wyszła za mąż za kolejnego króla Portugalii. Była szansa na zjednoczenie całego Półwyspu Iberyjskiego.

Niestety Izabela z Asturii zmarła podczas połogu rok po swoim bracie. Dziecko, które urodziła także zmarło dwa lata później. Została stracona szansa na zjednoczenie Hiszpanii i Portugalii. Następcą tronu Hiszpanii została Joanna Szalona, która nie podpisywała traktatu z Granady. Miała wtedy 12 lat. Przypomnę, że jej brat, który podpisał miał 13, a siostra Izabela 21. Jednak to właśnie Joannie przypadła korona Hiszpanii, ale to już inna historia. Czy postanowienia traktatu z Granady były przestrzegane?

Traktat z Granady dawał duże prawa muzułmanom, których po hiszpańsku nazywano “moros”. Od tego słowa pochodzą polskie słowa “Maur” oraz “Murzyn”. Niestety dla Maurów już w 1499 rozpoczęto przymusowe konwersje muzułmanów na chrześcijaństwo. Po konwersji takich ludzi nazywano “nuevos cristianos” czyli “nowymi chrześcijanami” lub “moriscos” czyli “Moryskami”. Patrzono na nich podejrzliwie. W pewnym momencie np. wprowadzono prawo, że w piątki nie wolno im zamykać drzwi, aby widziano czy nie przestrzegają czasem zasad Islamu.

Podsumowując. 25 listopada 1491 roku podpisano traktat z Granady. Przekazywał on władzę w królestwie Granady Monarchom Katolickim jak nazywano Izabelę i jej męża Ferdynanda. Traktat zapewniał tolerancję religijną dla muzułmanów. Traktat wszedł w życie 2 stycznia 1492 gdy ostatni sułtan Boabdil przekazał klucze do miasta. Niestety dla muzułmanów dość szybko cofnięto zapisy o tolerancji religijnej z tego traktatu. Jako świadkowie ten traktat podpisało dwoje najstarszych dzieci Monarchów Katolickich. Niestety oboje zmarli, a tron odziedziczyła Joanna, która traktatu nie podpisała.

53 - Gaza

16 november 2023 | 68 min

52 - Królestwo Neapolu

23 oktober 2023 | 19 min

Królestwo Neapolu w okresie panowania Andegawenów
od 6 stycznia 1266 początek panowania Karola I do 2 lutego 1435 śmierć Joanny II)
169 lat (1266 sprowadzenie Krzyżaków do Polski, 1435 - rok wcześniej zmarł Jagiełło)

Karol I Andegaweński był najmłodszym synem króla Francji Ludwika VIII Lwa. Urodził się 6 stycznia 1266, a jego ojciec zmarł 8 listopada 1226 podczas wojny. Nigdy nie widział swojego najmłodszego syna, ale w testamencie zapisał mu między innymi hrabstwo Andegawenii. Do historii przeszedł więc jako Karol I Andegaweński.

Jego brat Ludwik IX został królem Francji, a Karol zdobył sobie dzięki papieżom Urbanowi IV i Klemensowi IV królestwo obojga Sycylii. Dwie Sycylie były dlatego, że także królestwo Neapolu nazywano Sycylią. Karol został więc władcą Obojga Sycylii, potem jednak stracił Sycylię wyspę i został królem tylko Neapolu czyli dolnej części włoskiego buta.

My będziemy dziś mówić o królestwie Neapolu, ale Karol zdobył królestwo Obojga Sycylii, czyli Sycylię i Neapol. Jednak Sycylię stracił i została mu tylko ta druga Sycylia, czyli Neapol, więc to królestwo nazywa się królestwem Neapolu. Uważali się oni jednak za królów także Sycylii, a nawet Jerozolimy.

Miał on syna Karola II Andegaweńskiego, który był też znany jako Karol II Kulawy. Ten miał kilku synów, pierwszym był Karol Martel, jemu urodził się syn Karol Robert. Karol Martel zmarł przed swoim ojcem Karolem Kulawym. Królem więc powinien zostać nie pierworodny syn, ale wnuk pierworodnego czyli Karol Robert. Niestety dla niego Karol II Kulawy najbardziej lubił swojego trzeciego syna Roberta Mądrego i jego wyznaczył na władcę Neapolu.

Karol II Kulawy miał tych synów z żony Marii Węgierskiej. Tak więc tron Neapolu przekazał trzeciemu synowi Robertowi Mądremu, ale dla swojego wnuka z pierwszego syna czyli Karola Roberta przeznaczył tron węgierski.

Po Karolu II Kulawym rządził jego syn Robert I Mądry. Potem rządziła wnuczka Roberta Mądrego czyli Joanna I. 24 lipca 1343 do Neapolu przybyła Elżbieta Łokietkówna, królowa Węgier, aby doprowadzić do ślubu swojego syna Andrzeja. Niestety w nocy z 18 na 19 sierpnia 1345 Andrzej został zamordowany, a Joanna poślubiła swojego kochanka.

Joanna I miała swój udział w wielkiej schizmie zachodniej. Gdy wybrano papieża Urbana VI to właśnie na południu w królestwie Neapolu spotkali się kardynałowie aby wybrać antypapieża Klemensa VII. Niestety dla niej Klemens VII przegrał i uciekł do Awinionu, a Urban VI skłonił Karola III z Durazzo aby podbił Neapol. Karol III z Durazzo wychowywał się na dworze Ludwika Węgierskiego.

Po Karolu III rządził jego syn Władysław I. Po nim panowała Joanna II jego siostra. Sforza ożenił się z Cateriną Alopo, siostrą kochanka Joanny II - Pandolfello Alopo (“Alopo” - łysy, “Sforza” - siła).

Dorota Pająk-Puda
książka: "Złota królowa. Elżbieta Łokietkówna
https://www.empik.com/zlota-krolowa-elzbieta-lokietkowna-pajak-puda-dorota,p1276729741,ksiazka-p
profil autorski na facebooku:
https://www.facebook.com/dorota.pajakpuda.9

51 - Ślub Izabeli oraz Ferdynanda

16 oktober 2023 | 10 min

19 października 1469 roku powstała Hiszpania, którą znamy dzisiaj. Co się wtedy stało? Jak doszło do tego wydarzenia? Co je spowodowało? Herb Hiszpanii składa się z kilku części. Najważniejsze z nich to zamek, lew oraz słupy. Co oznaczają te symbole? Czego dokonała zjednoczona Hiszpania? Zacznijmy jednak od dwóch osób, które miały największy udział w powstaniu tego państwa. Kim były te dwie osoby, które miały w tym swój udział?

Izabela urodziła się w 1451 roku. Jej ojciec Jan II Kastylijski zmarł w 1454. W tym roku w Polsce Kazimierz Jagiellończyk ożenił się z Elżbietą Rakuszanką. Wybuchła też wtedy wojna trzynastoletnia Polski z Zakonem Krzyżackim. Wracając do Kastylii, królem po zmarłym Janie II został starszy przyrodni brat Izabeli - Henryk IV Bezsilny. Odesłał wtedy z dworu drugą żonę ojca i jej dzieci. Izabela wraz z matką i młodszym bratem Alfonsem została wysłana do miejscowości Arévalo. Izabela miała wtedy 3 lata, a jej brat Alfons miał roczek.

Początkowo ich matka Izabela Portugalska starała się edukować dzieci, szczególnie starszą córkę Izabelę. Później jednak wpadła w chorobę umysłową. Później odziedziczyła to po niej wnuczka Joanna Szalona. W 1461 roku gdy Izabela miała 10 lat wraz z bratem opuściła matkę. Jej starszy brat był królem jako Henryk IV Bezsilny. Przydomek dostał być może dlatego, że chodziły plotki o niemocy seksualnej tego króla. Gdy po 7 latach małżeństwa urodziła się córka Joanna, większość szlachty uznała, że to córka kochanka królowej, a nie króla. Zmuszono go aby za następcę uznać młodszego brata Izabeli czyli Alfonsa.

Niestety Alfons zmarł w 1468 i wtedy zaczęto poważnie myśleć o Izabeli jako następczyni Henryka Bezsilnego. Ostatecznie doszło do porozumienia między rodzeństwem czyli królem Henrykiem i jego przyrodnią siostrą Izabelą. Miała ona zostać władcą po jego śmierci, ale pod warunkiem, że to on wybierze jej męża. Mijały lata, on przedstawiał kolejnych kandydatów, ale Izabela wszystkich odrzucała. Miała własne plany matrymonialne.

Izabela urodziła się w Kastylii w 1451. Rok później w 1452 w Aragonii urodził się Ferdynand jej przyszły mąż. Też miał starszego przyrodniego brata, ale ten zmarł w 1461 roku. Podejrzewano, że otruła go matka Ferdynanda aby tron dostał się jej synowi. W tym samym roku, kiedy zmarł starszy brat czyli w 1461, Ferdynand który miał 9 lat został mianowany przez ojca następcą tronu. Aragonia w tamtych czasach to dzisiejsza Aragonia, Katalonia oraz Walencja czyli z grubsza wschodnie wybrzeże dzisiejszej Hiszpanii. Ale Aragonia oprócz tego posiadała jeszcze Baleary, Sardynię, Sycylię oraz królestwo Neapolu czyli dolną część półwyspu Apenińskiego czyli dzisiejszych Włoch.

Ferdynand był więc następcą tronu, a Izabela potrzebowała pomocy. 19 października 1469 doszło do potajemnego małżeństwa Izabeli i Ferdynanda. W tym momencie oboje byli wyznaczonymi następcami. Ferdynand tronu aragońskiego, a Izabela kastylijskiego. Izabela przybyła na miejsce pod pretekstem, że chce odwiedzić grób swojego zmarłego brata. Ferdynand przybył przebrany za służącego. Ponieważ byli drugimi kuzynami kardynał Rodrigo Borgia załatwił im pozwolenie od papieża. Jednak gdy o tym małżeństwie dowiedział się król Kastylii, przyrodni brat Izabeli czyli Henryk IV Bezsilny postanowił przekazać władzę swojej córce. Tej, którą wszyscy uważali za córkę kochanka jego żony. Henryk zmarł w 1474. Doszło wtedy do wojny domowej w Kastylii między Izabelą, a jej bratanicą.

Po stronie Izabeli stanął jej mąż Ferdynand i wojska aragońskie, a po stronie Joanny, domniemanej córki Henryka Bezsilnego stanęła Portugalia. Wygrała Izabela, a Joanna w 1478 wstąpiła do klasztoru. W ten sposób Izabela i Ferdynand zostali uznanymi przez wszystkich władcami Kastylii i Leonu. Choć za takich uznawali się już od śmierci Henryka Bezsilnego. W 1479 czyli rok później zmarł ojciec Ferdynanda i oboje zostali także władcami Aragonii. Po umocnieniu swojej władzy postanowili zakończyć rekonkwistę.

W styczniu 1492 ostatni władca Granady poddał zamek Alhambra. W tym samym roku papieżem został Hiszpan Rodrigo Borgia jako Aleksander VI, a Kolumb ruszył w pierwszą wyprawę. W 1494 Hiszpania i Portugalia zawarły traktat z Tordesillas dzielący świat między te dwa kraje. Izabela zmarła w 1504, a Ferdynand w 1516. Nominalną władczynią została ich córka Joanna Szalona, która była pierwszą królową zjednoczonej Hiszpanii. Ona jednak nigdy w zasadzie nie rządziła. Zamiast niej władzę sprawował jej ojciec, mąż, a na koniec kardynał. Po jej śmierci królem został jej syn Karol V Habsburg.

Podsumowując. 19 października 1469 zawarto ślub pomiędzy następcami tronu Aragonii i Kastylii. Izabela została królową Kastylii i Leonu, a Ferdynand Aragonii. Ich ślub sprawił, że te królestwa się połączyły. Na Herbie Hiszpanii można znaleźć na pierwszych trzech miejscach zamek oznaczający Kastylię, lwa oznaczającego Leon oraz słupy oznaczające Aragonię. Te zjednoczone królestwa dokończyły rekonkwisty i wysłały Kolumba na podbój nowego świata. Tak powstała Hiszpania, która przez parę stuleci była imperium nad którym nie zachodziło słońce.

50 - Zygmunt Luksemburski

22 september 2023 | 20 min

Kim był Zygmunt Luksemburski? Zacznijmy od dziadka. Jan Luksemburski jak wskazuje jego przydomek był hrabią Luksemburga. Zyskał jednak dzięki małżeństwu. Ożenił się z córką Wacława II, który był królem Czech i Polski. Gdy Wacław II zmarł, krótko rządził jego syn Wacław III. Gdy ten zginął w zamachu Jan Luksemburski dzięki swojej żonie został w 1310 królem Czech i Polski. Dziesięć lat później czyli w 1320 roku królem został Władysław Łokietek, ale to nie było problemem dla Jana, bo Jan był królem Polski, a Łokietek królem krakowskim. Jan tytularnie rządził Wielkopolską i Pomorzem, a Łokietek Małopolską. Niemniej prawie doszło do wojny, a Jan Luksemburski w 1327 doszedł aż do bram Krakowa skąd dzięki interwencji węgierskiej się wycofał.

Synem Jana Luksemburskiego był Karol. Tak naprawdę Karol dostał na chrzcie czeskie imię Wacław, ale później na bierzmowaniu przyjął imię Karol i pod tym imieniem przeszedł do historii. Miał on już lepsze stosunki z Polską. Jego czwartą żoną została Elżbieta pomorska, wnuczka Kazimierza Wielkiego oraz siostra Kaźka słupskiego. Właśnie z tego małżeństwa urodził się syn Zygmunt. W 1378 Zygmunt został wysłany na Węgry aby nauczył się języka węgierskiego, a w 1381 Zygmunt do Krakowa aby nauczył się polskiego. Miał on poparcie szlachty z Wielkopolski, ale szlachta z Małopolski wybrała opcję litewską i Jagiełłę.

Zygmunt ożenił się z Marią Andegaweńską w 1385. Rok później w 1386 Jagiełło ożenił się z siostrą Marii, Jadwigą Andegaweńską. Obie siostry były królami - Maria była królem Węgier, a Jadwiga królem Polski. Obie siostry zmarły przy porodzie. Maria zmarła w 1395, Zygmunt po jej śmierci pozostał władcą Węgier. Jadwiga zmarła w 1399, Jagiełło po jej śmierci pozostał władcą Polski. W 1402 Jagiełło ożenił się z Anną Cylejską, a Zygmunt w 1408 ożenił się z kuzynką Anny - Barbarą Cylejską.

Zygmunt był kolejno elektorem brandenburskim, królem węgierskim, królem niemieckim, księciem Luksemburga, królem włoskim, cesarzem rzymskim oraz królem czeskim. O mało co byłby także królem Polski. Zwołał sobór w Konstancji i zakończył wielką schizmę zachodnią, ale pozwolił na spalenie Husa czym wywołał wojny husyckie.

Dorota Pająk-Puda
książka: "Anna 1410"
https://www.empik.com/anna-1410-piastowna-na-jagiellonskim-tronie-pajak-puda-dorota,p1394721795,ksiazka-p
profil autorski na facebooku:
https://www.facebook.com/dorota.pajakpuda.9

49 - Wielka schizma zachodnia

19 september 2023 | 16 min

Do wielkiej schizmy zachodniej doszło 20 września 1378 gdy wybrano drugiego papieża. W kwietniu 1378 pierwsze konklawe wybrało papieża Urbana VI. Pięć miesięcy później na drugim konklawe we wrześniu wybrało papieża Klemensa VII. Od tego momentu było dwóch papieży i od tego momentu liczy się początek wielkiej schizmy zachodniej, która trwała prawie 40 lat. Dlaczego do tego doszło? Jak udało się rozwiązać ten konflikt? Jaki to miało wpływ na historię Polski. Najpierw jednak wyjaśnijmy co to znaczy schizma i dlaczego ta konkretna schizma jest zachodnia.

Schizma to rozdział pomiędzy wyznawcami jednej religii. Nie jest to jednak podział religijny, taki gdy powstają sekty. Po schizmie powstają dwie grupy (lub więcej), które nie różnią się specjalnie wierzeniami. Tak więc reformacja nie była schizmą, bo protestanci zmienili swoje wierzenia. Powstaje jednak pytanie: jeżeli ci wyznawcy podczas schizmy mają dalej te same wierzenia to dlaczego się dzielą? Głównym powodem zwykle jest kwestia przywódcy. Po wielkiej schizmie katolicy podzielili się na tych popierających Urbana VI i tych którzy za papieża uznawali Klemensem VII. Podobnie było przy powstaniu kościoła anglikańskiego. Anglikanie w momencie powstania to dalej byli katolicy, ale zamiast papieża mieli za głowę króla. Oczywiście jeżeli schizma trwa długo później pojawiają się różnice także w wierzeniach.

Tak więc schizmą był podział kościoła na katolicyzm i prawosławie w 1054 oraz oderwanie się kościoła anglikańskiego w 1534. To były trwałe podziały. Takie, które trwają do dziś. My jednak omawiamy rocznicę podziału, który się nie utrzymał. 20 września 1378 roku wybrano drugiego papieża i doszło do schizmy. Każdy katolicki kraj w Europie zachodniej (a były wtedy prawie same kraje katolickie) popierał jednego lub drugie papieża. Np. Anglicy i Polacy popierali papieża rzymskiego, a Francuzi i Szkoci papieża awiniońskiego. Niektóre państwa zmieniały swoje zdanie, np. Królestwo Neapolu. Ale jak doszło do tego podziału?

Papież Grzegorz XI powrócił do Rzymu w 1377 kończąc tym tzw. niewolę awiniońską. Był on jednak Francuzem. Gdy zmarł w marcu 1378 roku w Rzymie rozpoczęły się demonstracje rządające, że na papieża ma zostać wybrany Rzymianin lub chociaż Włoch. Te demonstracje nie ustawały. W pewnym momencie tłum wtargnął nawet do budynków, w których zebrani byli kardynałowie na konklawe. Na papieża wybrano więc Urbana VI, który był neapolitańczykiem. Na konklawe było 17 kardynałów, w tym 12 Francuzów, 1 Hiszpan i 4 Włochów. Głosowało 16 z nich, a Urban VI dostał 14 głosów.

Jednak tuż po elekcji w Rzymie zostali tylko 4 włoscy kardynałowie. 16 Francuzów i ten 1 Hiszpan wyjechali i spotkali się w królestwie Neapolu. Tam odbyło się drugie konklawe. Kardynałowie twierdzili, że poprzednie konklawe było nieważne, bo tłum zmusił ich do głosowania na Włocha. W poprzednim konklawe brało udział 17 kardynałów, ale w międzyczasie zmarł jeden Włoch, tak więc w tym nowym konklawe wzięło udział tylko 16 kardynałów. Trzech Włochów wstrzymało się od głosu, tak więc Klemensa VII wybrało 13 z 16 obecnych. Ten papież został wybrany w królestwie Neapolu, ale potem przeniósł się do Awinion. Tak więc Urbana VI nazywa się rzymskim papieżem, a Klemensa VII papieżem awiniońskim lub antypapieżem.

Początkowo Urban VI był w Rzymie, a Klemens VII na południu w Neapolu. W 1379 doszło jednak do wojny. Rzymski papież Urban VI korzystał z pomocy włoskich kondotierów, a Klemens VII z francuskich. 29 kwietnia 1379 doszło do bitwy pod miejscowością Marino. Jest tam dzisiaj miejsce nazywane doliną śmierci z powodu wielu zabitych. Włosi wygrali. Pokonali Francuzów, a papież Klemens VII musiał uciekać do Awinionu. Obaj ci papieże później zmarli, ale wybierano ich następców, a więc schizma trwała. Łącznie liczy się, że trwała prawie 40 lat.

W 1394 na papieża w Awinionie wybrano Benedykta XIII. Zobowiązał się on jednak, że aby zakończyć schizmę sam zrezygnuje gdy będzie taka potrzeba. Później jednak nie chciał tego zrobić. Wtedy jego zwolennicy wystąpili przeciwko niemu. Król Francji oblegał tego antypapieża w Awinionie, a kardynałowie wyjechali do Pizy. W tym mieście zgromadzili się kardynałowie obu papieży. Ogłoszono, że papież rzymski Grzegorz XII oraz awinioński Benedykt XIII są heretykami. Jednocześnie wybrano na papieża Aleksandra V. Niestety zamiast problemu z dwoma papieżami teraz był problem z trzema.

Następcą Aleksandra V, czyli pizańskiego papieża został później Jan XXIII. Wtedy sprawą zajął się Zygmunt Luksemburski. Udało mu się namówić wszystkich władców aby zebrali się na soborze w Konstancji. Nie wszyscy władcy przyjechali, ale każdy wysłał przynajmniej przedstawicieli. Nie było to łatwe, bo np. Polacy i Krzyżach toczyli spór, a Francuzi i Anglicy toczyli wojnę stuletnią. Niemniej Zygmuntowi udało się przekonać wszystkich, aby przyjechali na ten sobór. To zgromadzenie oficjalnie rozpoczął papież pizański czyli Jan XXIII. Jednak zaraz po rozpoczęciu obrad sobór pozbawił tego papieża władzy. Jan XXIII uciekł wtedy z Konstancji. W międzyczasie sobór zdjął z urzędu także papieża awiniońskiego, którym był wtedy Benedykt XIII. Z kolei rzymski papież Grzegorz XII przysłał list zwołujący sobór i zatwierdzający jego decyzje.

Zauważmy, że sobór rozpoczął papież pizański Jan XXIII. Sobór pozbawił go stanowiska papieskiego i uchwalił wyższość tego zgromadzenia nad papieżem. Później przyszedł list od papieża rzymskiego Grzegorza XII aby rozpocząć sobór. Z tego powodu kościół katolicki nie uznaje tej uchwały o wyższości soboru nad papieżem, bo została ona przyjęta po rozpoczęciu przez pizańskiego papieża, a przed tym zanim dotarł list od rzymskiego papieża uznawanego przez katolików. Niemniej wszystkie późniejsze uchwały są uznawane także przez katolików. Najważniejszą z nich był wybór 11 listopada 1417 na papieża Marcina V.

W momencie wyboru rzymski papież Grzegorz XII już nie żył, a więc nie było problemu. Za to papież awinioński przeniósł się do Aragonii, gdzie był kartą przetargową wobec Marcina V. Podobnie było z papieżem pizańskim czyli Janem XXIII. On zamieszkał we Florencji i wykorzystywali go Medyceusze aby mieć nacisk na papieża Marcina V. Gdy Jan XXIII zmarł we Florencji Medyceusze wystawili mu tam grobowiec, na którym napisano, że to były papież. Napisowi temu sprzeciwiał się Marcin V. Ten grobowiec znajduje się w baptysterium przy florenckiej katedrze.

Katolicy uznają tylko tych papieży rzymskich. Papieży awiniońskich i pizańskich uważają za antypapieży. Z tego powodu ich imiona i numery były użyte później ponownie. Na koniec wielkiej schizmy zachodniej papieżem w Awinionie był Benedykt XIII, a w Pizie Jan XXIII. Gdy więc wybierano później papieży, którzy przyjęli te imiona doszło do małego bałaganu. W 1724 wybrano papieża, który początkowo przyjął imię Benedykta XIV, ale później zmienił imię na Benedyka XIII, aby zaznaczyć, że ten wcześniejszy był antypapieżem. Podobnie w 1958 papież Jan myślał o numerze XXIV, ale też przyjął imię Jana XXIII. Przy tym ostatnim pojawił się taki problem, że nigdy nie było Jana XX.

Papieża zwykle wybierają kardynałowie. Jednak podczas soboru w Konstancji na papieża głosowały nacje: italska, galijska, germańska, angielska i hiszpańska. Do nacji germańskiej zaliczono także Polaków, Węgrów i Szkotów. W tej nacji germańskiej Polaków reprezentował arcybiskup Gniezna Mikołaj Trąba. Aby zostać wybranym na papieża każdy kandydat musiał dostać przynajmniej 2/3 głosów w każdej nacji. Po wyborze Marcin V zaproponował Mikołajowi Trąbie godność kardynała. Trąba jednak odmówił, a więc papież nadał mu tytuł Primas Regni. W ten sposób Mikołaj Trąba został pierwszym prymasem Polski.

Sobór w Konstancji został zorganizowany przez Zygmunta Luksemburskiego aby zakończyć wielką schizmę. Rozpoczął się 16 listopada 1414, ale np. sam Zygmunt przybył dopiero na Boże Narodzenie tego roku. Na soborze oprócz najważniejszej kwestii schizmy omawiano też zatarg polsko-krzyżacki oraz osądzono Jana Husa. Sobór rozpoczął Jan XXIII. On wydał bulle na korzyść Polski. Niestety później papież Marcin V odwołał to wszystko. Na soborze był obecny także Zawisza Czarny, który zapowiedział papieżowi, że czci polskiego króla będzie bronił “gębą i ręką”. Wcześniej wdarł się przed oblicze papieża niszcząc po drodze bramę i bijąc papieskich strażników. Papież Marcin pod jego wpływem potępił paszkwil napisany przeciwko Polsce.

Sobór rozwiązał problem schizmy i przy okazji załatwił kilka inny spraw. Poza funkcją religijną stał się czymś w rodzaju obraz ONZ krajów europejskich. Papieżowi nakazano aby zwoływał takie sobory regularnie. Osłabiłoby to jednak władzę papieży, a więc unikali oni tego obowiązku. Nie mówiąc już o tym, że nie uznawali wyższości soboru nad osobą papieża.

20 września 1378 doszło do wyboru drugiego papieża, co rozpoczęło wielką schizmę zachodnią. Aby temu zaradzić wybrano trzeciego papieża, co doprowadziło do jeszcze większego podziału. Dopiero sobór w Konstancji rozwiązał ten problem pozbawiając wszystkich papieży władzy i wybierając Marcina V. Do historii Polski sobór przeszedł jednak bardziej jako miejsce, gdzie Polacy toczyli spór z Krzyżakami oraz gdzie spalono Jana Husa. Sobór jednak wezwano aby zakończyć schizmę i to się udało.

48 - Koniec niewoli awiniońskiej

12 september 2023 | 7 min

13 września 1376 roku papież Grzegorz XI opuścił Awinion we Francji kończąc w ten sposób okres nazywany niewolą awiniońską. Dlaczego papieże przebywali we Francji? Czy rzeczywiście była to niewola? Dlaczego wrócili do Rzymu? Jak wyglądało wtedy Wieczne Miasto?

Przeprowadzka papieży zaczęła się od zatargu króla Francji Filipa IV Pięknego z papieżem Bonifacym VIII. Ten papież prawie ekskomunikował króla Francji. Po jego śmierci na konklawe był podział na frakcję francuską i antyfrancuską. Ta francuska miała 2/3 głosów, dzięki czemu wybrano na papieża Klemensa V. Nie był to łatwy wybór. Konklawe trwało 11 miesięcy. Ponieważ jednak wygrał papież profrancuski nie był mile widziany we Włoszech i dlatego przeniósł się do Francji i ostatecznie osiadł w Awinionie.

W tzw. niewoli awiniońskiej było 7 papieży. Pierwszy to Klemens V. Oprócz tego, że przeniósł się do Francji warto wspomnieć, że za jego czasów odbył się proces Templariuszy. Awinion stało się siedzibą papieży, ale na ich własność przeszło dopiero w czasach czwartego papieża tej niewoli czyli Klemensa VI. Jednak kolejni papieże chcieli już wrócić. Innocenty VI chciał, ale nie mógł. Urban V wyjechał do Rzymu, ale potem wrócił do Awinionu. Dopiero Grzegorzowi XI się udało.

Dziś skupimy się głównie na Grzegorzu XI, ale do Rzymu próbował już wrócić jego poprzednik Urban V. Ten papież (Urban V) powrócił do Rzymu w 1367. Budynki kościelne nie nadawały się do zamieszkania. Urban V wydał więc nakaz remontu bazylik św. Piotra na Watykanie i św. Jana na Lateranie. Papież zamieszkał na Watykanie. Jednak nie ze względu na grób św. Piotra, ale dlatego, że był to umocniony region i papieże mogli się tam czuć względnie bezpiecznie. Czemu Rzym był niebezpieczny?

Papieże okresu niewoli awiniońskiej byli Francuzami. W Rzymie były nastroje antyfrancuskie. Poza tym władcy sąsiednich państw byli przeciwni. Papieże oprócz władzy kościelnej byli wtedy władcami Państwa Kościelnego. Chyba największymi przeciwnikami był ród Viscontich rządzący w Mediolanie. Ostatecznie papież Urban V poddał się i w 1370 wrócił do Avinionu. Na jego następcę wybrano Grzegorza XI, który był ostatnim francuskim papieżem. On także postanowił wrócić do Rzymu. Kto w tamtych czasach miał największy wpływ na decyzje papieży?

Katarzyna ze Sieny była niepiśmienną mniszką, która jednak była niezwykle inteligentna. Miała ogromny wpływ nie tylko na papieży, ale także na politykę w Europie. To właśnie pod jej wpływem najpierw papież Urban V, a później także Grzegorz XI postanowili wrócić do Rzymu. Ten ostatni Grzegorz XI nie tylko wrócił pod jej wpływem do Rzymu, ale także wykorzystał ją do zawarcia pokoju z Florencją. Po śmierci Grzegorza XI papieżem został Urban VI i doszło do wielkiej schizmy. W pewnym momencie było aż trzech papieży. Urban VI był w Rzymie, a jeden z antypapieży był w Avignon. Wtedy także wmieszała się Katarzyna ze Sieny i popierała rzymskiego papieża Urbana VI.

Jak z tego widać choć Grzegorz XI wrócił do Rzymu to dalej istniały naciski aby papieże byli w Awinionie. Za wszystkim tym stała kobieta Katarzyna ze Sieny, która namówiła najpierw Urbana V, potem jego następcę Grzegorza XI do powrotu do Rzymu. Później wspierała Urbana VI, który był papieżem w Rzymie przeciwko antypapieżowi w Awinionie, ale to już inna historia - historia wielkiej schizmy zachodniej. Jak zakończyła się historia Katarzyny ze Sieny?

Ta niepiśmienna mniszka dyktowała traktaty teologiczne oraz listy, które rozsyłano do papieża, biskupów oraz władców. Doprowadziła ona do powrotu papieży do Rzymu, do czego doszło 13 września 1376 roku. Katarzyna została po śmierci kanonizowana, potem została uznana za doktora kościoła, a ostatecznie Jan Paweł II ogłosił ją patronką Europy.

https://www.islandersradio.co.uk/niewola-awinionska/

47 - Jane Austen 3

2 september 2023 | 26 min

W grudniu 1800 roku ojciec Jane postanowił nagle przejść na emeryturę. Jane całe swoje życie do tej pory mieszkała w jednym miejscu na probostwie w Steventon. Urodziła się w 1775 czyli w momencie wyprowadzki miała 25 lat. Traciła wszystkich znajomych i musiała zamieszkać w mieście, którego być może nie lubiła. Jane przeprowadzała się tam wraz z rodzicami i siostrą Cassandrą. Ta ostatnia jednak miała własne pieniądze i często podróżowała. Dzięki temu Jane często do niej pisała, a nam pozostała ta korespondencja.

Dla Jane ta przeprowadzka nie była chyba przyjemna. Dla jej rodziców był to jednak powrót do miejsc z czasów młodości. To właśnie w Bath wzięli oni ślub w kościele anglikańskim Church of St Swithin na ulicy The Paragon. Dwa miasta wtedy konkurowały ze sobą. Były to Bath i Brighton. Do Bath przyjeżdżali pastorowie z rodzinami. Do Brighton jeździł Jerzy IV, przyszły król, który był znany z rozwiązłości. Tak więc Bath i Brighton były w pewnym sensie jak niebo i ziemia. W oba te miejsca jeżdżono aby znaleźć kandydata na męża czy żonę. Prawdopodobnie w tym celu przyjechali tam rodzice Cassandry i Jane.

Cassandra nie zamierzała jednak wychodzić za mąż. Uważała się za swego rodzaju wdowę po śmierci narzeczonego. Z kolei Jane nie miała w Bath przyjaciół. W 1802 wróciła w rodzinne strony i zamieszkała u przyjaciółek w Manydown. Było to miejsce, gdzie w 1796 czyli 6 lat wcześniej Jane przetańczyła wszystkie bale z Tomem Lefroyem. Mówiłem o tym w odcinku 39. Jane i Cassandra zamieszkały u przyjaciółek, w których domu odbywały się tamte bale. Był tam także młodszy brat tych przyjaciółek i właśnie on, Harris Bigg-Wither poprosił Jane o rękę. Zdarzyło się to 2 grudnia 1802 roku, a Jane się zgodziła.

W Londynie małżonków znajdowano często także wśród obcych ludzi. Co roku zaczynał się sezon, kiedy to młode debiutantki pojawiały się na rynku matrymonialnym. Jednak na angielskiej wsi dalej małżeństwa zawierano wśród znajomych. Tak było i w tym wypadku. O rękę Jane poprosił młodszy brat przyjaciółek, a ona się zgodziła. Harris był jedynym synem, a więc cały majątek stałby się jego własnością. Takie małżeństwo diametralnie zmieniłoby sytuację materialną Jane. Z drugiej jednak strony to wiązałoby się także z macierzyństwem, które często oznaczało dla kobiety śmierć. Kobiety rodziły często co roku, a każdy kolejna ciąża była coraz groźniejsza. Prawie wszystkie bratowe Jane umierały przy kolejnym porodzie. Na ich miejsce przychodziły drugie żony, a czasami nawet trzecie.

Jane się zgodziła, ale następnego dnia zmieniła zdanie. Myślę, że dla nas czytelników to dobra decyzja. Umarła ona młodo, ale jako małżonka i potencjalna matka mogła umrzeć jeszcze szybciej. Wprawdzie w tamtym momencie miała już napisane przynajmniej trzy książki, ale jeszcze żadna z nich się nie ukazała drukiem. Jest całkiem możliwe, że jako żona nigdy nie wydałaby swoich powieści. Nie mówiąc już o tym, że nie napisałaby też ostatnich trzech, z których ja najbardziej lubię Perswazje. Bohaterki jej powieści mimo braku posagu nie wychodziły za mąż za niekochanego mężczyznę. Czy autorka “Dumy i uprzedzenia” nie byłaby hipokrytką gdyby wyszła za mąż dla posagu? Jakie miała alternatywy? Mogła jak Jane Fairfax z Emmy zostać guwernantką albo uczyć dzieci jako szkolna nauczycielka, mogła też jak ciotka wyjechać do Indii. Wiemy, że uczyć nie chciała, a decyzję ciotki oceniła jako złą. Prawie 10 lat później zaczęła zarabiać pisaniem. Jednak w grudniu 1802 roku nie miała żadnego majątku ani posady. Mimo to po nieprzespanej nocy zmieniła zdanie i odrzuciła oświadczyny. Zaraz później wyjechała z siostrą od przyjaciółek.

W 1804 roku Jane Austen wraz z rodzicami przebywała w nadmorskim miasteczku Lyme Regis. Później to miejsce pojawiło się w jej książce “Perswazje” jako Lyme. Właśnie tam na kamiennym molo Louisa Musgrove skacze ze schodów. Kapitan Frederick Wentworth nie złapał jej. Wszystko to rozgrywa się na kartach “Perswazji”. To miejsce pojawia się chyba we wszystkich ekranizacjach tej powieści. Dzisiaj też miłośnicy Jane Austen jadą w to miejsce. Odradzam skakanie.
Pomysły do tej powieści autorka wzięła także z życiorysu swoich braci. Kapitan Wentworth jak najmłodsi bracia także dorobił się na wojnach napoleońskich. O tym jednak za chwilę. W tym samym roku 1804 w urodziny Jane czyli 16 grudnia spadła z konia pani Lefroy i umarła. Niedługo później, bo 21 stycznia 1805 roku umarł także ojciec Jane. To nie koniec śmierci w rodzinie i wśród przyjaciół. Trzy miesiące później matka Marthy Lloyd.

Martha Lloyd była córką pastora, przyjaciela ojca Jane. Gdy pastor Lloyd zmarł ojciec Jane pozwolił matce i dwom córkom zamieszkać w domu swojej drugiej parafii czyli w Deane. Później musiały się stamtąd wyprowadzić, bo parafię dostał najstarszy syn George’a Austena czyli James. Gdy Jamesowi zmarła pierwsza żona ożenił się z Mary Lloyd i w ten sposób jedna z tych sióstr wróciła do parafii w Deaene. Później także dostała Steventon gdy stary George Austen przeszedł na emeryturę. Chyba z tego powodu Jane nie lubiła Mary. Za to kochała Marthę. Gdy na początku roku 1805 zmarł najpierw ojciec Jane, a później także matka Marthy zdecydowano, że zamieszka ona z pannami Austen. Od tej pory Martha była jakby dodatkową siostrą Jane. Później stała się szwagierką, ale nie wybiegajmy za bardzo.

Prawie przez całe życie Jane toczyła się wojna z Francją. Najpierw z rewolucyjną Francją, a potem Francją Napoleona. Ten ostatni planował inwazję na Wielką Brytanię. Przeciwstawia mu się brytyjska flota, w której byli dwaj najmłodsi braci Jane - Frank i Charles. W 1805 roku Frank zaręczył się z 19-letnią Mary (sam miał 32 lata). W marcu Nelson powierzył mu zdobyty statek. Jak jego kapitan brał udział w blokadzie Kadyksu. Później został wysłany aby uzupełnić zaopatrzenie w Gibraltarze. 21 października 1805 doszło do bitwy pod Trafalgarem, a Franka tam nie było. Żalił się później narzeczonej w liście. Nie ominęła go jednak wojenna sława. Rok później 6 lutego 1806 brał udział w bitwie pod Santo Domingo. Jane wykorzystała to w powieści “Perswazje”. Kapitan Wentworth także brał udział w tej bitwie.

Charles pływał po południowym Atlantyku. Poznał na Bermudach pannę Frances nazywaną w rodzinie Fanny. Pobrali się już w 1807 roku, ale do Anglii wrócili dopiero po czterech latach. Mieli już wtedy dwie córeczki. Powieść “Perswazje” kończy się tym, że Anne Eliot wychodzi za kapitana Wentwortha i będzie razem z nim pływać. Jane wiedziała co to znaczy. Jej bratowa Fanny przez cztery lata pływała z mężem na wojennym statku i tam urodziła mu dwie córki. Kobiety miały wtedy trudne życie i to nie tylko te pływające z mężami na wojennych statkach.

Po śmierci ojca George’a Austena jego żona, dwie córki oraz Martha Lloyd nie miały gdzie mieszkać. W 1806 roku zamieszkały z żoną Franka, Mary. Później pomagały także żonie najbogatszego z Austenów Edwarda, który zmienił nazwisko na Knight (mówiłem o tym w 36 odcinku). Siostry Austen jeździły do jego rezydencji na zmianę. Jane poznała tam guwernantkę Anne Sharp, która stała się jej przyjaciółką. Tymczasem żona Edwarda Elizabeth wciąż była w ciąży i rodziła kolejne dzieci. Zmarła w 1808 roku w 11 połogu. Dziś może to trudno zrozumieć, ale w tamtych czasach kobiety cieszyły się z przekwitnięcia. Oznaczało to koniec kolejnych ciąży. W tym czasie królem był jeszcze Jerzy III. Jego żona Charlotta urodziła mu 18 dzieci.

W tym samym roku 1808 Edward zaproponował swojej matce dom w Chawton. Cztery kobiety wprowadziły się tam w 1809 roku. Kupiono dla Jane pianino, na którym później codziennie grała. Ten dom w Chawton stoi do dziś i jest tam muzeum. Niedaleko na obrzeżu miasta stoi rezydencja, która należała do Edwarda Knighta. Czy ten dom był ważny dla Jane? Warto zwrócić uwagę, że mieszkając tam Austen wydała cztery swoje powieści czyli “Rozważna i romantyczną” w 1811, “Dumę i uprzedzenie” w 1813, “Mansfield Park” w 1814 oraz “Emmę” w 1815. W tym domu napisała też “Perswazje” i zaczęła pisać “Sanditon”. Można chyba powiedzieć, że po wyprowadzce ze Steventon dopiero teraz miała swoje stałe miejsce.

46 - Traktat w Verdun

7 augusti 2023 | 4 min

Współcześnie miasto Verdun kojarzy się raczej z bitwą podczas I wojny światowej. Bitwa pod Verdun trwała od 21 lutego do 18 grudnia 1916, czyli z grubsza prawie cały rok 1916. My jednak zajmiemy się czymś, co wydarzyło się dużo wcześniej bo 10 sierpnia 843. Właśnie wtedy podpisano traktat w Verdun. Kto go podpisał i jaki wpływ miał ten traktat na kolejne 1200 lat historii Europy?

W 25 grudnia 800 roku papież koronował Karola Wielkiego na cesarza. W ten sposób królestwo karolingów przekształciło się w cesarstwo. Królestwo, a później cesarstwo to obejmowało dzisiejszą Francję, Niemcy i Włochy. Państwo to nie trwało jednak długo. Karol Wielki miał syna Ludwika Pobożnego. Już sam tytuł pokazuje, że nie był to wojownik jak jego sławny ojciec. Już za życia jego synowie buntowali się przeciwko niemu.

Cesarz Ludwik Pobożny miał czterechy synów: Lotara, Pepina, Ludwika II i Karola II. Drugi z nich czyli Pepin zmarł z przepicia jeszcze za życia ojca. Pozostało więc trzech synów. Najstarszy z nich czyli Lotar dostał koronę cesarską. Dwaj pozostali bracia tereny dzisiejszych Niemiec i Francji. Ludwik II Niemiecki został królem Franków wschodnich, a Karol II Łysy Franków zachodnich. Obaj bracia się zjednoczyli aby walczyć z najstarszym bratem, który mienił się cesarzem.

Młodsi bracia pokonali Lotara, który postanowił ułożyć się z braćmi. 10 sierpnia 843 roku podpisano więc traktat. Karol Łysy dalej był królem Franków zachodnich, czyli dzisiejszej Francji. Ludwik Niemiecki był królem Franków wschodnich czyli dzisiejszych Niemiec. Pomiędzy nimi były ziemie Lotara, który utrzymał tytuł cesarski, ale raczej nie mógł oczekiwać, że bracia będą go słuchać. Jego ziemie to współczesne kraje takie jak Belgia, Holandia, Luksemburg, Lotaryngia oraz Włochy.

Jakie znaczenie miał ten traktat? Podzielił Europę na trzy części. Powstały dwa wielkie kraje: Francja i Niemcy oraz terytoria pomiędzy nimi. Dalsza historia Europy zachodniej to wojny między tymi dwoma krajami o te terytoria pomiędzy. Karol Łysy położył podwaliny pod Francję, Ludwik Niemiecki pod Niemcy, a pod Lotarze została tylko nazwa Lotaryngii, o którą walczyli Niemcy i Francuzi przez wieki.

45 - Maczków

3 juni 2023 | 5 min

4 czerwca niemieckie miasto Haren zmieniło nazwę na Maczków. Te tereny okupowała 1 Dywizja Pancerna, której dowódcą był gen. Stanisław Maczek. Dlaczego w Niemczech powstało polskie miasto? Jak długo istniało? Kto tam mieszkał? Dlaczego później przestało istnieć? Oraz czy rzeczywiście nazwę nazwano je na cześć generała Maczka?

1 Dywizja Pancerna powstała jeszcze w 1942 roku. Jej dowódcą zostal weteran wojny obronnej w 1939, później kampanii francuskiej w 1940 czyli generał Stanisław Maczek. Dywizja została przerzucona do Normandii dwa lata później w lipcu 1944 roku. Wyzwalali Francję, później Belgię i Holandię. Mam tutaj wątek rodzinny. Mój wujek należał do tej dywizji. Podczas wyzwalania Belgii poznał swoją późniejszą żonę.

Na koniec w maju 1945 roku miano zdobyć port Wilhelmshaven. 4 maja przygotowano szturm. Nadeszła jednak wiadomość o upadku Berlina i Wilhelmshaven też się poddało. Po podpisaniu kapitulacji Niemcy zostały podzielone na cztery strefy okupacyjne. W ramach części brytyjskiej Polakom przydzielono 6,5 tysiąca km kw terenu. Były to ziemie w Dolnej Saksonii oraz Wschodniej Fryzji. Te tereny znalazły się pod nadzorem 1 Dywizji Pancernej gen. Maczka i 1 Samodzielnej Brygady Spadochronowej gen. Sosabowskiego.

Na tych terenach zamieszkali Polacy, którzy przybyli do tej strefy z wielu obozów na terenie Niemiec. Nie chcieli wracać do Polski. Między innymi zamieszkały tam kobiety z obozu w Oberlangen. Były to uczestniczki powstania warszawskiego. Pancerniacy Maczka wyzwolili je 12 kwietnia 1945. Polaków przybywało coraz więcej, a nie było ich gdzie lokować. 19 maja podjęto decyzję o wysiedleniu mieszkańców miasta Haren i tam zamieszkali żołnierze oraz byli więźniowie obozów i pracownicy przymusowi.

Istnieniu miasta przeciwstawiali się Rosjanie, którzy protestowali przeciwko istniejącym na zachodzie polskim władzom. Rosjanie protestowali też dla tego, że miastu Haren Polacy nadali nazwę Lwów. Być może właśnie z tego powodu gdy do miasta przybył Wódz Naczelny, generał Tadeusz Bór-Komorowski nakazał zmienić nazwę na Maczków. Miało to nastąpić właśnie 4 czerwca 1945 roku (według innych źródeł 24 czerwca).

Niestety jeszcze w tym samym roku 1945 władzę w Wielkiej Brytanii stracił Churchill. Premierem został Clement Attlee z Partii Pracy. Prowadzili oni politykę ustępstw wobec ZSRR. Między innymi nie dopuścili Polaków do parady zwycięstwa w 1946 roku w Londynie. Zdecydowali także o likwidacji polskiej strefy okupacyjnej. Zaczęto wycofywać polskie wojsko. Ostatni Polacy opuścili Maczków we wrześniu 1948. Przybyli tam Niemcy, którzy powrócili do nazwy Haren.

Przez ten krótki okres od dwóch lat w Maczkowie powstały polskie szkoły podstawowe, gimnazjum, liceum i szkoła zawodowa. Działał też Uniwersytet Ludowy, kino, dwa teatry, polska straż pożarna i kluby sportowe. Wydawano także polską prasę. Oczywiście działała też polska parafia. W Maczkowie łącznie urodziło się 497 Polaków, odbyło się 289 ślubów i 101 pogrzebów.

https://www.islandersradio.co.uk/

44 - Kleopatra VII

25 maj 2023 | 16 min

Kleopatra VII pochodziła z dynastii ptolemejskiej rządzącej w Egipcie w latach od 304 p.n.e. do 30 p.n.e. Dynastię rozpoczął jeden z generałów Aleksandra Wielkiego. Ptolemeusz I Soter był jednym z najbliższych przyjaciół Aleksandra, a później jednym z jego wodzów. Po śmierci Aleksandra, Ptolemeusz objął władzę w Egipcie. Przechwycił zwłoki Aleksandra i pochował go w wybudowanym mieście Aleksandria, które stało się stolicą. Ptolemeusz I walczył z innym wodzem Antygonem, który zajął dzisiejszą Turcję i Syrię. Trzeci generał Seleukos utracił władzę w Babilonie i schronił się w Egipcie u Ptolemeusza. Po kolejnej wojnie Ptolemeusz dał Seleukosowi konnicę i ten odbił Babilon. Ostatecznie ci dwaj czyli Ptolemeusz w Egipcie oraz Seleukos w Syrii utworzyli państwa, które istniały najdłużej. Gdy mówię, że Ptolemeusz był w Egipcie nie należy tego rozumieć jako teren dzisiejszego Egiptu. Podobnie Seleukos nie zajmował tylko Syrii, ale także tereny od dzisiejszej Turcji prawie po Indie. Jednak będę dzisiaj mówił o dynastiach, a tereny, nad którymi panowali zmieniały się przez wieki.

Ptolemeusz założył w Egipcie dynastię Ptolemeuszy, a Seleukos w Syrii dynastię Seleucydów. Te dwie dynastie początkowo ze sobą współpracowały, ale później zaczęły rywalizować. Walczyły ze sobą głównie na terenie dzisiejszego Izraela. Były jednak takie momenty, kiedy zawierały sojusz. Tak się stało w 194 p.n.e. gdy Ptolemeusz V poślubił córkę Antiocha III Wielkiego. Ta córka miała na imię Kleopatra. Imię to jest połączeniem dwóch słów “kleo” i “pater”, które znaczą “sława” oraz “ojciec”. Tak więc imię Kleopatra znaczy “sława ojca”. W ten sposób imię Kleopatra weszło z dynasti Seleucydów do dynastii Ptolemeuszy. Ta Kleopatra po śmierci męża rządziła jako regentka niepełnoletniego syna. Władcy z dynastii Ptolemeuszów mają zawsze to samo imię, czyli Ptolemeusz, a kobiety to zawsze Kleopatry. Żenili się oni z własnym rodzeństwem. Jako przykład weźmy tą Kleopatrę I. Miała ona córkę Kleopatrę II oraz dwóch synów Ptolemeusza VI i Ptolemeusza VIII. Kleopatra II została żoną najpierw starszego brata Ptolemeusza VI, a potem młodszego Ptolemeusza VIII. Jeżeli dziwi was brak numeru VII to wyjaśniam, że Ptolemeusz VI i Kleopatra II mieli syna Ptolemeusza VII, ale jej brat czyli Ptolemeusz VIII zabił swojego siostrzeńca i sam został królem oraz ożenił się z siostrą Kleopatrą II. Kleopatra II miała także córkę Kleopatrę III, która wyszła za męża swojej matki czyli Ptolemeusza VIII. Jest to całkiem fascynująca historia, ale dziś chciałbym się skupić na Kleopatrze VII.

Po tym wstępie pewne zauważyliście, że śluby między braćmi, kuzynami, siostrzeńcami i bratankami były czymś normalnym. Kleopatra VII była córką Ptolemeusza XII i jak pewnie zgadliście wyszła za mąż za swojego brata Ptolemeusza XIII. W 51 p.n.e. oboje zostali władcami egiptu. Ptolemeusz XIII miał wtedy 10 lat, a Kleopatra VII 18 lub 19. Ta Kleopatra miała przydomek “Filopator”. “Filo” znaczy kochać, a “pater” to ojciec. Tak więc ten przydomek to “umiłowana przez ojca”. Ten ojciec nakazał, aby Ptolemeusz XIII po jego śmierci ożenił się z siostrą i mieli rządzić razem. Jednak doradcy młodego faraona doprowadzili do tego, że Kleopatra VII została odsunięta od władzy. Uciekła ona do na przełomie 49 i 48 p.n.e. do Syrii i tam zaczęła gromadzić swoje wojsko. Wtedy w całą sytuację wmieszali się Rzymianie. Właśnie toczyła się wojna domowa w Rzymie. Tak więc Egipcjanie mieli swoją wojnę domową, a Rzymianie swoją.

9 sierpnia 48 p.n.e. doszło do bitwy pod Farsalos pomiędzy wojskami Juliusza Cezara i Pompejusza Wielkiego. Jak zapewne wiedzie wygrał Cezar. Pompejusz uciekł do Egiptu. Gdy Cezar tam przybył jako dar dostał głowę swojego wroga Pompejusza. Nie był z tego zadowolony. Legenda mówi, że Kleopatrę przeniesiono do jego kwater w worku na brudną pościel. Chyba już wtedy zaczął się ich romans. Cezar zażądał aby zgodnie z wolą ojca czyli Ptolemeusza XII jego syn i córka rządzili razem. Tak więc Ptolemeusz XIII i Kleopatra VII mieli zacząć rządzić ponownie wspólnie. Wtedy jednak z armią na Aleksandrię ruszyła młodsza siostra Kleopatry - Arsinoe IV. Ptolemeusz dołączył do niej i razem oblegali Cezara przez pół roku. Tutaj na scenie pojawia się ojciec Heroda Wielkiego czyli Antypater. Podczas rzymskiej wojny domowej popierał Pompejusza Wielkiego. Po jego śmierci chciał się zrehabilitować w oczach Cezara, a czy mógł to zrobić lepiej niż uratować jego i Kleopatrę? Antypater ruszył więc na Aleksandrię i pomógł uratować Cezara.

Z historią Ptolemeuszy w Egipcie wiąże się nie tylko budowa miasta Aleksandria, ale także biblioteki aleksandryjskiej. Podobno jej budowę zlecił już pierwszy z tej dynastii Ptolemeusz I Soter. Podczas oblężenia Aleksandrii, gdy Cezar i Kleopatra byli oblężeni przez jej brata doszło do pożaru. Później Marek Antoniusz jako dar dla Kleopatry przywiózł zbiory ksiąg z Pergamonu. Biblioteka ta przeżyła dynastię Ptolemeuszy w Egipcie. Nie wiadomo kiedy została zniszczona. Być może było to w III wieku gdy cesarz rzymski Aurelian walczył z królową Palmiry Zenobią. Inne źródła wskazują na zniszczenie przez muzułmanów w VII wieku. Prawda jest jednak taka, że wraz z upadkiem Ptolemeuszy Aleksandria stawała się coraz mniej znaczącym miastem i w związku z tym było coraz mniej pieniędzy. Biblioteka istniała przecież dzięki opiece i wsparciu tej greckiej dynastii. Jak jednak doszło do upadku ostatniej z rodu Ptolemeuszów czyli Kleopatry VII?

Rzymianie mieli awersję do królów. Bali się też swoich wodzów, którzy żenili się z królowymi na wschodzie. Cezar miał z Kleopatrą syna Cezariona. W 44 roku p.n.e. Cezar został ustanowiony dyktatorem wieczystym. Podczas igrzysk Marek Antoniusz próbował włożyć mu na głowę koronę, ale ludzie nie przyjęli tego dobrze. Cezar więc ją odrzucił. Można jednak sobie wyobrazić, że gdyby była inna reakcja to oficjalnie poślubiłby Kleopatrę i razem rządzili by połączonymi królestwami, a ich syn Cezarion byłby następcą swoich rodziców. Rzymianie jednak nie chcieli króla. Miesiąc później 15 marca 44 p.n.e. doszło do zabójstwa Cezara. Kleopatra przebywała wtedy w Rzymie. Pozostała tam aż do połowy kwietnia czyli cały miesiąc po śmierci Cezara. Za jego spadkobiercę uznano jednak Oktawiana. Tak było zapisane w testamencie, który Cezar sporządził wcześniej. Przypuszczam, że gdyby wiedział o szybkiej śmierci zmieniłby testament. A jak sytuacja wyglądała w Egipcie?

Jak może pamiętacie Kleopatra VII była żoną swojego młodszego brata Ptolemeusza XIII. Prowadził on jednak wojnę domową z siostrą. W 47 p.n.e. przegrał bitwę z wojskami Kleopatry i Cezara. Była to bitwa nad rzeką Nil. Po przegranej Ptolemeusz XIII uciekał i podobno utopił się w rzece. Faraonem i mężem Kleopatry VIII został jej jeszcze młodszy brat Ptolemeusz XIV. Gdy Kleopatra wróciła z Rzymu w 44 roku p.n.e. kazała otruć Ptolemeusza XIV. Faraonem został jej syn znany jako Ptolemeusz XV Cezarion. W Rzymie tymczasem wybuchła kolejna wojna domowa. Spadkobierca Cezara czyli Oktawian oraz Marek Antoniusz walczyli z zabójcami Cezara. Gdy już ich pokonano Marek Antoniusz poznał Kleopatrę. Namówiła go ona do zabicia jej siostry Arsinoe IV. Rozpoczął się roman i Kleopatra urodziła Markowi Antoniuszowi trójkę dzieci. Sytuacja była podobna do tej z Cezarem. Kleopatra miała syna z Cezarem, ale nie byli małżeństwem. Podobnie teraz Marek Antoniusz miał żonę Oktawię Młodszą, która była siostrą Oktawiana adoptowanego syna Cezara. Drugi triumwirat opierał się na tym małżeństwie. Ostatecznie jednak Marek Antoniusz odesłał tą żonę i związał się z Kleopatrą. Do małżeństwa jednak chyba nie doszło. Jak na te posunięcia zareagowali Rzymianie?

Marek Antoniusz rozdzielił zdobyte tereny pomiędzy swoje dzieci, które miał z Kleopatrą. Mieli razem trójkę dzieci, najpierw bliźnięta: Helios (Słońce) i Selene (Księżyc), a później jeszcze syna Ptolemeusza Filadelfosa. Aleksander Helios dostał Armenię i Partię, Kleopatra Selena - Cyrenajkę i Libię, a Ptolemeusz Filadelfos - Syrię i Cylicję. Kleopatra miała jeszcze chrapkę na państwo Heroda Wielkiego, ale tego nie dostała od Marka Antoniusza. Rzymianom oczywiście nie podobało się to, że ktoś rozdaje rzymskie zdobycze. Marek Antoniusz uznał także Cezariona za legalnego spadkobiercę Cezara, co uderzało w prawa Oktawiana, który był adoptowanym synem tego dyktatora. Doszło więc do kolejnej wojny domowej. Oktawian nie miał problemów z przekonaniem Rzymian, że Marek Antoniusz i Kleopatra to wrogowie. Jak się skończyła ta wojna?

We wrześniu 31 p.n.e. doszło do bitwy morskiej pod Akcjum. W pewnym momencie Kleopatra ze swoimi statkami odpłynęła. Marek popłynął za nią. Doprowadziło to do klęski. Kleopatra i Marek Antoniusz uciekli do Egiptu. Teraz to już było tylko kwestią czasu kiedy Oktawian przybędzie do Egiptu. Marek Antoniusz popełnił samobójstwo, później także Kleopatra. Swojego syna wysłała do Indii, ale został on oddany w ręce Oktawiana, który go zabił słysząc radę, że nie może być dwóch Cezarów, że nie może być dwóch spadkobierców Cezara. Co się stało z pozostałymi dziećmi Kleopatry?

43 - Szkandela

30 april 2023 | 9 min

6 maja 2023 roku Karol III Windsor zostanie koronowany na króla Wielkiej Brytanii. Zachodzi jednak pytanie czy powinien mieć on numer IV? Czyli zamiast być Karolem III czy nie powinien być Karolem IV? A może wcale nie powinien być królem? I co wspólnego ma z tym religia i szkandela?
Henryk VIII był królem Anglii w czasach reformacji. Nie chciał jednak zmieniać religii. Napisał dzieło przeciwko Lutrowi, za co papież dał mu tytuł “Obrońca wiary”. Niestety Henryk nie miał syna, a papież nie chciał dać mu rozwodu z jego pierwszą żoną. Henryk ogłosił się więc głową kościoła anglikańskiego i w ten sposób dostał rozwód. Ten kościół w jego czasach różnił się od kościoła katolickiego tylko tym, kto w nim zarządzał. Można powiedzieć, że był to kościół katolicki z królem Anglii zamiast papieża.

Po jego śmierci katolicyzm próbowała przywrócić jego córka Maria I Tudor. Ponieważ ludzie się opierali zastosowała zwykłe metody stosowane przez władców w tamtych czasach. Lud nazwał ją Krwawą Mary (ang. Bloody Mary). Władca katolicki zaczął się wtedy kojarzyć raczej negatywnie. Później gdy rządził Jakub I Stuart doszło do spisku prochowego. Grupa katolików postanawia wysadzić parlament wraz z królem. Na wszystkich katolików zaczęto patrzeć podejrzliwie.

Synem Jakuba I był Karol I Stuart. Król Anglii był wtedy także królem Szkocji. Jednak rola króla oznaczała także bycie głową kościoła anglikańskiego oraz szkockiego. Karol I postanowił zjednoczyć nie tylko kraje Anglię i Szkocję, ale także ich kościoły. Doszło do buntu przeciwko królowi i tak Karoli I stracił głowę. Gdy jego synowie Karol i Jakub wrócili z wygnania zgodnie z wolą ojca nie mścili się na winnych. Karol I został męczennikiem w kościele anglikańskim, a dzień 30 stycznia jest dniem tego świętego kościoła anglikańskiego.

Karol II rządził w trudnym okresie. Np. w 1665 na wyspie wybuchła epidemia czarnej śmierci. Rok później w 1666 doszło do wielkiego pożaru Londynu. Najgorsze jednak było to, że Karol II nie miał legalnych dzieci. Królem po jego śmierci miał więc zostać jego brat Jakub II. Problem był jednak w tym, że Jakub II przeszedł na katolicyzm. Król Karol II kazał odebrać córki swojemu bratu i wychować je w religii protestanckiej. W ten sposób chociaż Jakub II miał zostać królem, który wyznawał katolicyzm to wszyscy wiedzieli, że po jego śmierci będą rządzić jego córki protestantki.

Jakub II został królem po śmierci brata Karola II. Urodził mu się jednak syn, a teraz nie było już nikogo kto mógłby mu zabrać tego syna i wychować w religii protestanckiej. Chociaż miał dwie starsze siostry Marię i Annę, to panowała wtedy zasada, że władzą dostają najpierw chłopcy, a dopiero po ich śmierci dziewczynki. Tak było np. w przypadku dzieci Henryka VIII. Miał on najpierw dwie córki Marię i Elżbietę, a potem syna Edwarda. Chociaż syn był najmłodszy panował jako pierwszy. Teraz też po śmierci Jakuba II miał panować Jakub III, jego syn. Tutaj na scenie pojawia nam się szkandela.

Szkandela to podgrzewacz do pościeli w kształcie patelni. Napełniano je gorącą wodą, żarzącymi się węglami lub gorącym piaskiem. Taką patelnię z przykrywką wkładano pod pościel, aby śpiącym nie było zimno. Gdy 10 czerwca 1688 rodził się Jakub III jego matce przyniesiono szkandelę. Rozeszła się wtedy plotka, że królowa nie urodziła żywego dziecka, ale że jej przyniesiono innego chłopca właśnie w tym podgrzewaczu do pościeli. Twierdzono, że przyniesiono jej noworodka w szkandeli. To raczej nie była prawda, wystarczyło to jednak, aby króla Jakuba, jego żonę i tego nowonarodzonego chłopca wygnać do Francji.

Na tronie Wielkiej Brytanii zasiadła wtedy najpierw starsza córka Maria z mężem, a po nich druga córka Anna. Po ich śmierci na tronie angielskim pojawiła się dynastia hanowerska. Tymczasem niedoszły król czyli Jakub III postanowił odzyskać tron angielski. Ożenił się z wnuczką króla Polski Jana III Sobieskiego. Urodziła mu ona syna Karola. Zarówno Jakub jak i później Karol próbowali odzyskać tron Wielkiej Brytanii. Gdyby im się to udało Anglia miałaby królów Jakuba III, a po nim Karola III. Zamiast nich panowali jednak Hanowerczycy czyli Jerzy I, Jerzy II, Jerzy III itd.

Ta dynastia Hanowerska w zasadzie panuje do dzisiaj. Królowa Wiktoria z tej dynastii wyszła za mąż za Alberta i dostała jego nazwisko Sachsen-Coburg und Gotha. Gdy wybuchła I wojna światowa i Anglicy walczyli z Niemcami, ludzie zaczęli mówić, że nasi królowie są Niemcami. Tak było gdyx wygnano Jakuba II, a sprowadzono królów z Hanoweru, później Wiktoria przyjęła nazwisko męża czyli właśnie Sachsen-Coburg und Gotha. Co było robić? Jerzy V, wnuk Wiktorii zmienił nazwisko na Windsor. W ten sposób niemiecka dynastia na tronie Wielkiej Brytanii stała się brytyjska.

42 - Król bigamista

7 april 2023 | 7 min

8 kwietnia 1795 przyszły król Wielkiej Brytanii Jerzy IV ożenił się z Karoliną Brunszwicką. Jak doszło do tego małżeństwa? Czy było ono legalne? Jak się układało pożycie małżeńskie? Co o przyszłym królu myśleli obywatele tego królestwa?

Ojciec pana młodego to król Jerzy III. Znany jest z tego, że stracił kolonie amerykańskie oraz tego, że zwariował. Był jednak lubiany przez swoich poddanych. Zupełnie inaczej było z jego synem, przyszłym królem Jerzym IV. Prowadził on hulaszcze życie i miał pełno długów. 15 grudnia 1785 wbrew ojcu ożenił się z katoliczką, która była dwukrotną wdową Marią Fitzherbert. Jego ojciec nie uznał tego małżeństwa, a żona króla obiecała nie afiszować się z tym faktem.

Dziesięć lat później długi syna urosły tak bardzo, że ojciec, król Jerzy III szantażował go. Powiedział, że nie spłaci tych długów jeżeli syn nie ożeni się ze swoją kuzynką Karoliną Brunszwicką. Do ślubu doszło właśnie 8 kwietnia 1795 roku. Niestety Jerzy IV uważał, że Karolina jest brzydka oraz, że nie dba o higienę osobistą. W noc poślubną się upił i do łoża małżeńskiego przyprowadził go kamerdyner.

Prawie dokładnie 9 miesięcy później, bo 7 stycznia 1796 roku urodziła się księżniczka Charlotta Augusta. Było to jedyne dziecko tej pary, która parę tygodni po ślubie przestała się widywać. Czy jednak było to legalne małżeństwo? Jerzy IV miał już przecież żonę Marię Fitzherbert. Wprawdzie jego ojciec nie uznał tego ślubu, ale był on zawarty przy świadkach i z wszelkimi zasadami. Tamten ślub był jednak przeciwny aktowi o królewskich małżeństwach z 1772. Nie mówiąc już o Ustawa o następstwie tronu z 1701, która zabraniała małżeństwa z katolikiem.

Sama Maria Fitzherbert uważała, że jej związek jest ważny, bo według niej prawo kanoniczne góruje nad prawem świeckim. Jerzy IV dalej się z nią widywał podczas gdy z oficjalną małżonką Karoliną Brunszwicką żył w separacji. W 1811 roku król Jerzy III zwariował na dobre. Jego syn rozpoczął 10-letni okres regencji. Postanowił zająć się losem swojej córki. Zaręczył ją w 1813 roku z królem Holandii Wilhelmem II. Ona jednak zerwała te zaręczyny i w 1816 wyszła za mąż za Leopolda, przyszłego króla Belgów.

Charlotta Augusta była lubiana przez poddanych. Wszyscy czekali na ten moment gdy po śmierci dziadka Jerzego III oraz ojca Jerzego IV zostanie królową Wielkiej Brytanii. Niestety rok po ślubie zmarła w połogu 6 listopada 1817. Ojciec się tym nie przejął, matka jeździła z kochankiem po Europie. Ludzie jednak rozpaczali. Pogrzeb ukochanej przez wszystkich księżniczki Charlotty Augusty przypominał późniejszy pogrzeb księżnej Diany z 1997.

W 1820 zmarł Jerzy III, a Jerzy IV został królem. Wprawdzie rządził już przez poprzednie 10 lat, ale jako regent, teraz miał zostać koronowany. Wróciła wtedy z Europy jego żona Karolina. Jerzy IV postanowił się z nią rozwieść i wytoczył jej w parlamencie proces o zdradę. Karolina jednak była (odwrotnie niż on) lubiana przez poddanych. Procesu więc nie kontynuowano. Król miał jednak swoją zemstę. Gdy Karolina chciała przyjść na jego koronację zamknięto jej drzwi przed nosem.

Karolina Brunszwicka, żona Jerzego IV zmarła rok później 7 sierpnia 1821. Jakiś czas wcześniej na wygnaniu zmarł też Napoleon. Wieść o jego śmierci dotarła w dniu śmierci małżonki. Podobno królowi powiedziano wtedy: “Wasza Wysokość, umarł Twój największy wróg”. Oczywiście miano na myśli Napoleona. Jerzy IV jednak zapytał: “Ale czy umarła ona śmiercią naturalną?”

https://www.islandersradio.co.uk/krol-bigamista/

41 - Pierwsza lampa naftowa

28 mars 2023 | 6 min

Ignacy Łukasiewicz pochodził z biednej rodziny. Ukończył 4 klasy gimnazjum i poszedł do pracy w aptece. Dzisiaj taka praca kojarzy nam się pewne ze sprzedażą gotowych leków. Jednak w XIX wieku aptekarze sami wytwarzali swoje leki. Łukasiewicz pracował tam jako pomocnik. W 1848 roku rozpoczął pracę w trzecie już aptece. Było to we Lwowie, a apteka nazywała się “Pod Złotą Gwiazdą”.

Właściciel tej apteki Piotr Mikolasch był pod wrażeniem umiejętności tego samouka. Nie tylko potrafił on zrobić wszystkie leki z receptur danych przez aptekarzy. On sam się dokształcał czytając podręczniki po niemiecku i łacinie. Aptekarz pomógł mu więc dostać się na studia farmakologiczne. Po ich ukończeniu dał mu zadanie - wyprodukować leki z ropy naftowej.

Ignacy Łukasiewicz wraz z drugim asystentem aptekarza Janem Zeh zaczęli pracować nad ropą naftową. Jest to mieszanka związków płynnych i stałych. Aby wykorzystać każdą z tych części najpierw trzeba ropę podzielić. Ten proces nazywa się destylacją. Po jakimś jednak czasie aptekarz stracił nadzieję, że będą z tego jakieś pożytki dla farmacji. Łukasiewicz i Zeh jednak nie rezygnowali.

Okazało się, że destylacja nie wystarczy. Trzeba było zrobić destylację kaskadową czyli destylować wielokrotnie. W ten sposób udało im się otrzymać naftę. Historia postępu często polega na tym, że ludzie czegoś szukają, ale znajdują coś zupełnie innego. Geniusz Łukasiewicza polegał na tym, że się nie poddał, ale postanowił znaleźć zastosowanie dla odkrytej nafty.

Łukasiewicz skonstruował lampę naftową, którą płonęła w oknie wystawowym apteki, w której pracował. Wydarzyło się to 30 marca 1853. Bardziej jednak jest znana pierwsza nocna operacja, która odbyła się 31 lipca tego samego roku. Dla nas dzisiaj wydaje się być normalnym, że w nagłych wypadkach operuje się także w nocy. W tamtych czasach zawsze czekano na światło słoneczne, co często oznaczało śmierć dla pacjenta. Użycie lamp naftowych tamtej nocy w szpitalu we Lwowie uratowało życie.

Czy więc aptekarz Piotr Mikolasch popełnił błąd nakłaniając swoich asystentów aby badali ropę naftową w poszukiwaniu nowych leków? 30 marca 1853 roku w oknie jego apteki paliła się pierwsza lampa naftowa. Nie wiemy czy spowodowało to napływ nowych klientów. Jednak badania Łukasiewicza nad ropą naftową doprowadziły do powstania nowej gałęzi chemii nazywanej chemią organiczną. Ten dział zajmuje się dzisiaj także wytwarzaniem leków i to także z ropy naftowej.

40 - Z Krakowa do Warszawy

17 mars 2023 | 6 min

Polanie mieli swoją stolicę w Gnieźnie. Niektórzy mówią, że w pobliskim Poznaniu. W każdym razie w Wielkopolsce. Potem przyłączono Małopolskę z Krakowem. Gdy Gniezno i Poznań zostały spalone kolejny władca Kazimierz Odnowiciel zamieszkał w Krakowie. Koronacje odbywały się jednak dalej w Gnieźnie. Które miasto więc było stolicą? Król mieszkał w Krakowie, ale koronowany był w Gnieźnie. Później królów od Łokietka zaczęto koronować w Krakowie. Sprawa wydaje się więc jasna. Król mieszka w Krakowie i tam był koronowany, a więc Kraków jest stolicą. Niestety sprawa znowu zaczęła się komplikować w czasach Zygmunta III Wazy. 18 marca 1596 roku podjął on decyzję o przeprowadzce do Warszawy. Z jakich powodów? I czy oznaczało to przeniesienie stolicy?

Rok wcześniej w 1595 spaliła się część Wawelu. Niektórzy obwiniali o to alchemiczne eksperymenty króla. Postanowił on więc przeprowadzić się do Warszawy. Tutaj warto przypomnieć zapomnianego króla Polski - Annę Jagiellonkę. Ta siostra Zygmunta II Augusta została tak jak Jadwiga królem Polski. Wyszła za mąż za Batorego. Podobnie jak Jagiełło ożenił się z królem Jadwigą, tak Stefan Batory ożenił się z królem Anną Jagiellonką. Batory umarł jednak wcześniej, a Anna Jagiellonka abdykowała, aby królem mógł zostać syn jej siostry Katarzyny czyli właśnie Zygmunt III Waza. Zygmunt zamieszkał w Krakowie, a Anna w Warszawie.

Jednak w 1596 Anna Jagiellonka umierała. Wszystkie jej dobra miały przejść na siostrzeńca. Zmarła 9 września tego 1596 roku. Umarła na rękach siostrzeńca Zygmunta III Wazy. Czy oznaczało to natychmiastową przeprowadzkę dla Zygmunta? Przecież decyzję o niej podjął pół roku wcześniej jeszcze w marcu. Król postanowił najpierw przygotować sobie siedzibę. Przez kilka lat rozbudowywano Zamek Królewski w Warszawie. Mijały kolejne lata, a król dalej mieszkał w Krakowie. 22 marca 1609 urodził się tam Jan Kazimierz Waza. Minęły dwa miesiące, 28 maja 1609 Zygmunt III Waza wyjechał z Krakowa na Litwę.

Jak się później okazało Zygmunt już nigdy nie wrócił do Krakowa. Nie pojechał jednak od razu do Warszawy, ale jeździł po kraju. W 1611 roku w Warszawie odbył się sejm i właśnie wtedy przyjechał tam Zygmunt III Waza. Warszawy nie nazwano jednak stolicą. Stała się ona miastem rezydenckim króla. Sytuacja zaczęła przypominać tą z przeszłości. Od Kazimierza Odnowiciela królowie mieszkali w Krakowie, ale byli koronowani w Gnieźnie. Teraz zamieszkali w Warszawie, ale koronowano ich dalej na Wawelu.

Podsumowując. W 1595 spłonęła część Wawelu. Chyba z tego powodu 18 marca 1596 król Zygmunt III Waza podjął decyzję o przeprowadzce do Warszawy. We wrześniu tego 1596 umarła tam jego ciotka, były król Anna Jagiellonka. W Warszawie zaczęto rozbudowywać Zamek Królewski. Zygmunt wyjechał jednak z Krakowa dopiero w 1609, a do Warszawy dotarł dwa lata później w 1611. Od tego momentu Warszawa nie stała się stolicą, ale rezydencją króla.

https://www.islandersradio.co.uk/nie-przenoscie-nam-stolicy-do/

39 - Jane Austen cz. 2

10 mars 2023 | 20 min

W odcinku 36 mówiłem o rodzicach Jane, o tym jak George i Cassandra się poznali. Mówiłem też o ich pierwszym domu w Dean, gdzie się urodziło pierwszych trzech synów: James, George i Edward. Dziś opowiem wam o reszcie rodziny, ale skupię się na pięciu bardzo ważnych latach od 1796 do 1800. Są to ważne lata dla Jane, jej rodziny, ale także dla nas czytelników.

Jak już wspominałem w poprzednim odcinku ojciec Jane czyli George Austen zarządzał on dwoma parafiami. Najpierw mieszkał w Dean, a potem się przeprowadził do Steventon. Co się działo z mieszkaniem dla proboszcza w Dean? Austenowie mieli zaprzyjaźniona rodzinę Lloyd. Gdy w 1789 zmarł pastor Noyes Lloyd, jego przyjaciel George Austen pozwolił wdowie i jej dwóm córkom zamieszkać w swoim domu w Dean. Starsza z tych córek Martha Lloyd zaprzyjaźniła się z Jane. Chociaż Martha była starsza od Jane aż o 10 lat to stały się dla siebie jak siostry. Przez trzy lata odwiedzały się. Przypominam, że z Dean idzie się do Steventon około 30 minut. Niestety później najstarszy brat Jane ożenił się i sam został pastorem. Dostał parafię w Dean i wdowa Lloyd z córkami musiała się wyprowadzić. Później żona Jamesa zmarła i jako drugą żonę wziął sobie młodszą córkę poprzedniego pastora, czyli Mary Lloyd. Można powiedzieć, że wróciła ona na stare śmiecie, bo przecież mieszkała wcześniej na parafii w Dean z matką i siostrą. Nas jednak będzie interesowała głównie Martha Lloyd, która do końca życia była bliską przyjaciółką Jane.

Czytelnicy powieści Jane Austen czasami myślą, że są te powieści bardzo pruderyjne. Czy taka była ich autorka? Musicie pamiętać, że Jane pisała dla sobie współczesnych ludzi. Już samo pisanie stawiało ją w trudnej sytuacji i utrudniało wyjście za mąż. Poruszanie bardziej odważnych tematów mogło się skończyć jeszcze gorzej nie tylko dla niej, ale także utratą reputacji dla całej rodziny. Czy jednak Jane wiedziała coś o seksie? Myślę, że każdy kto przeczytał jej powieść epistolarną Lady Susan nie ma wątpliwości. Jest to mało znana książka tej autorki, która opisuje wyzwoloną kobietę. Tytułowa Lady Susan jest kobietą, która manipuluje mężczyznami, ma kochanka i na pewno nie jest pruderyjna. Powieść tą wydano dopiero po śmierci autorki. Skąd jednak Jane wzięła pomysł na taką historię?

Siostry Lloyd opowiedziały Jane o swojej babce, która była niegodziwą kobietą. Jeszcze za życia swojego męża uwiodła bogatego sąsiada. Poślubiła go zaraz po śmierci męża. Zmusiła też swojego syna do poślubienia córki tego bogatego człowieka. Jej trzy córki w obawie przed matką uciekły z domu w sposób jaki był możliwy w tamtych czasach. Powychodziły za mąż, za kogo się dało. Jedna z nich, która trafiła chyba najlepiej wyszła za mąż za pastora Lloyda. Zanim zmarł mieli dwie córki Mary i Marthę. Później postać tej złej babki przyjaciółki posłużył chyba Jane do napisania powieści Lady Susan.

Czasami ludzie zastanawiają się dlaczego Jane nie znalazła sobie męża. Czemu została starą panną? Czy była brzydka? Przypomnijmy, że Cassandra urodziła się w 1773, Jane w 1775 czyli dwa lata później. W 1789 wybuchła rewolucja francuska. Cassandra miała wtedy 16 lat, a Jane 14. Anglia niemal od początku przyłączyła się do wojen z Francją. Można powiedzieć, że wojny z rewolucyjną Francją, a potem z Francją napoleońską trwały do 1815 roku czyli przez 26 lat. Jak się pewnie domyślacie na wojnie potrzeba żołnierzy i w związku z tym na rynku matrymonialnym było mniej kandydatów. Te wojny zaczęły się w 1789 gdy Jane miała tylko 14 lat, a skończyły w 1815 gdy miała 40 lat. Zmarła dwa lata później. Tak więc 14 lat młodości i dwa lata dorosłości były okresem bez wojen. Większość życia naszej autorki to był okres wojen, który przypominam trwał 26 lat. Czasami ludzie pytają, czemu nie wspomina o tej wojnie w swoich książkach. Ja myślę, że ona miała dosyć tych wojen.

9 stycznia 1796 roku Jane napisała list do swojej siostry Cassandry. Jane przebywała w Steventon, a Cassandra w Kintbury. Jeżeli słuchaliście tego 36 odcinka to może pamiętacie, że ojciec Jane i Cassandry prowadził w swoim domu szkołę dla chłopców. Szkołę, która ich przygotowywała do studiów. Jednym z chłopców, który się tam uczył był Tom Fowle. Zakochał się z wzajemnością w Cassandrze. Niestety był biedny. Postanowił więc dorobić się płynąc jako kapelan do Indii Zachodnich. Miało mu to zapewnić pieniądze, które pozwolą mu na małżeństwo. Cassandra pojechała tam do niego aby się pożegnać. Indie zachodnie to wyspy na zachodzie przy Amerykach. Chodzi o takie wyspy jak Kuba, Portoryko, Haiti, Antigua oraz wiele innych. To właśnie tam przybył Kolumb i dlatego te wyspy nazwano Indiami Zachodnimi. Gdy Cassandra żegnała się ze swoim Tomem Fowle’ejem, Jane poznała innego Toma.

W tym liście z 9 stycznia 1796 roku Jane pisała do Cassandry, że poznała pewnego Irlandczyka - Toma Lefroya. Przyjechał on w okolice Steventon do swoich krewnych, a sąsiadów Jane. Przetańczyli ze sobą trzy bale. Niestety z tym Tomem był podobny problem. Był on biedny i w dodatku nie miał jeszcze wykształcenia. Miał zostać prawnikiem i potrzebował wsparcia materialnego od krewnych. Jane i Tom tańczyli zbyt często razem. Częściej niż to było w zwyczaju. Zwrócili tym na siebie uwagę. Toma rodzina szybko wysłała do Londynu i już nigdy więcej Lefroyowie z sąsiedztwa nie zaprosili go do siebie. Czy Jane była w nim zakochana i czy on ją kochał? Wiele lat później Tom Lefroy przyznał, że była to młodzieńcza miłość. A Jane?

Po jego wyjeździe Jane Austen zaczęła pisać. Jeszcze w tym samym roku zaczęła powieść “Pierwsze wrażenia”. My znamy ją dzisiaj pod tytułem “Duma i uprzedzenie”. Czy Darcy jest oparty na Tomie Lefroyu? Tego nie wiemy. Gdy skończyła pisać tą powieść od razu zaczęła kolejną - “Rozważna i romantyczna”. Jest to historia dwóch sióstr, które nie mają posagu. Ta rozważna czeka aż jej ukochany dostanie parafię i będzie mógł się ożenić. Z kolei ta romantyczna wdaje się w flirt, który musi się skończyć bólem. Myślę, że też widzicie tutaj podobieństwo. Starsza z sióstr tej powieści Eleonora przypomina Cassandrę, a młodsza romantyczna przypomina Jane. Postacie Eleonory i Marianny oraz ich sytuacja przypominają trochę Cassandrę i Jane oraz ich sytuację, ale nie są takie same. Jane nie poprzestała na tym, ale zaraz potem napisała jeszcze “Opactwo Northanger”.

Upływały lata, które miały pokazać, czy Tom Cassandry zarobi wystarczająco dużo oraz czy Tom Jane naprawdę ją kochał. W obu wypadkach romans skończył się smutno. Tom Cassandry zmarł w drodze powrotnej, a Tom Jane ożenił się dla pieniędzy. Wracając do “Dumy i uprzedzenia”, Tom Lefroy bardziej przypominał Wickhama niż Darcy’ego. W tej powieści główna bohaterka broni Wickhama, który porzuca ją dla panny z większym posagiem. Wypowiada wtedy słowa, że każdy przystojny młodzieniec musi z czegoś żyć. Czy to tylko fabuła powieści, a może to także wytłumaczenie dla Toma Lefroya, który po ukończeniu studiów prawniczych nigdy nie wrócił do Steventon. Obie siostry miały po dwadzieścia kilka lat i mogły sobie jeszcze znaleźć mężów. Czemu tak się nie stało?

Zaręczyny uważano wtedy za coś prawie równie ważnego jak ślub. Po śmierci swojego Toma Cassandra już nigdy nie była zaręczona. Jej narzeczony zapisał jej całe swoje oszczędności - 1000 funtów. W ten sposób zapewnił Cassandrze pewną samodzielność. Jane nie miała swoich pieniędzy i nawet na kupno chusteczki potrzebowała pieniędzy od ojca. Cassandra mogła sama decydować co będzie sobie kupować i gdzie będzie jeździć. Oczywiście procenty od tego 1000 funtów nie mogło wystarczyć na opłacenie mieszkania, ale właśnie na takie drobne prywatne zakupy czy niedalekie wyjazdy.

Jane Austen napisała swoje trzy powieści po wyjeździe Toma Lefroya w 1796. Każda powstawała około roku. Napisane fragmenty Jane czytała całej rodzinie. Przysłuchiwała się temu także jej bratanica Anna. Sama Jane Austen nie miała męża, a więc także nie miała dzieci. Macierzyństwo było jednak w tamtych czasach bardzo ryzykowne. Wiele kobiet umierało w połogu. Dzieci także często umierały. Bycie ciotką w pewnym sensie dawało benefity posiadania dzieci, ale jednocześnie nie przynosiły ryzyka możliwej śmierci podczas porodu czy tuż po nim. Około 1795 zmarła żona najstarszego brata Jane - Jamesa. Pozostawiła po sobie córeczkę mającą imię po matce. Ta mała Anne tak płakała, że James przywiózł ją do rodzinnego domu i tam pozostawił pod opieką rodziców i swoich sióstr. Anne do końca życia miała najlepsze relacje z ciotką Jane i później w listach pytała ją o wskazówki w sprawie małżeństwa czy kariery pisarskiej. W pewnym sensie Jane miała więc córkę.

38 - Ślub Jadwigi z Jagiełłą

17 februari 2023 | 6 min

18 lutego 1386 roku Jadwiga poślubiła Jagiełłę. W jakim wieku byli małżonkowie i jak układały się ich relacje po ślubie? Jadwiga w momencie ślubu była w wieku 12 lat, co w ów czas uważano za pełnoletność. Wiele wskazuje na to, że Jadwiga wyszła za mąż w swoje urodziny. Tak więc przypuszcza się, że urodziła się 12 lat wcześniej 18 lutego 1374. A kiedy urodził się Jagiełło?

Jagiełło urodził się albo w 1362 lub 1352, a więc w momencie ślubu miał 24 lub 34 lata. Historycy do dzisiaj kłócą się czy było to zgodne małżeństwo. W przeszłości najczęściej uważano, że nie było to zgodne małżeństwo. Różnił ich wiek, kraj pochodzenia, ale przede wszystkim wykształcenie. Jadwiga spędzała dużo czasu z uczonymi i ponownie założyła Akademię Krakowską. Jagiełło spędzał dużo czasu na polowaniach oraz objeżdżając cały kraj. Czy jednak naprawdę było to tylko małżeństwo polityczne?

Współcześni historycy opowiadają się bardziej za przyjacielską relacją między Jadwigą, a Jagiełłą. Niektórzy twierdzą, że małżonek był dla młodej Jadwigi kimś jak ojciec. Dziś brzmi to źle: ślub 30-letniego Jagiełły z 12-letnią Jadwigą. Pamiętajmy jednak, że był to sojusz polityczny przeciwko Krzyżakom, a małżeństwo było tym czym dzisiaj są podpisy pod traktatem między dwoma narodami. Wydaje się też, że do współżycia doszło dopiero wtedy gdy Jadwiga była dużo starsza.

22 czerwca 1399 Jadwiga urodziła córkę Elżbietę Bonifację. Niestety dziecko zmarło 13 lipca, a matka cztery dni później - 17 lipca 1399. Jadwiga zmarła w wieku 25 lat na gorączkę połogową. Była to jej jedyna ciąża. Wynikałoby z tego, że rozpoczęła współżycie mając ponad 20 lat. Z jednej strony dobrze to świadczy o Jagielle. Z drugiej strony można by się jednak zastanawiać dlaczego nie doszło do tego wcześniej, np. gdy miała 18 lat.

Jadwiga była królem Polski. Ślub z Jagiełłą dawał podstawę do unii między Polską, a Litwą. Gdy Jadwiga zmarła można by uznać, że unia została zerwana. Aby temu przeciwdziałać Jadwiga na łożu śmierci poradziła Jagielle, aby ożenił się z wnuczką Kazimierza Wielkiego. Jagiełło był początkowo niechętny, bo Anna Cylejska uchodziła za nieurodziwą niewiastę. Było to jednak kolejne małżeństwo polityczne, do którego doszło trzy lata po śmierci Jadwigi czyli w 1402.

37 - Spóźniona koronacja (6 lutego 1633)

2 februari 2023 | 7 min

W naszych czasach podczas wyborów często dyskutuje się na temat zdrowia kandydata na prezydenta. Np. w USA w 2016 podczas wyborów prezydenckich dyskutowano na temat zdrowia kandydatki Hillary Clinton, a w 2020 częstym tematem było zdrowie Joe Bidena. W przeszłości jednak tak nie było. Np. Franklin Delano Roosevelt został wybrany na prezydenta czterokrotnie, ostatni raz w 1944 roku. Był już wtedy tak chory, że wkrótce zmarł. Wyborcy nie wiedzieli o jego problemach zdrowotnych. Podobnie było jeszcze wcześniej w czasach elekcji polskich królów.

Na polskim tronie zasiadło kolejno trzech Wazów. Można by pomyśleć, że to kolejna dynastia. Jednak za każdym razem startowali oni w wyborach na króla, które w Polsce nazywano wolną elekcją. Pierwszy Waza na tronie to oczywiście Zygmunt. Ożenił się on z dwoma siostrami. Najpierw z Anną Habsburżanką, a gdy zmarła z jej siostrą Konstancją. Pierwsza urodziła mu Władysława, a druga Jana Kazimierza. Niestety Konstancja także zmarła w 1631. Zygmunt załamał się po jej śmierci i zmarł rok później. 8 listopada 1632 roku na kolejnego króla wybrano syna zmarłego czyli Władysława IV Wazę. Koronację wyznaczono na 31 stycznia 1633 roku.

Oprócz koronowania Władysława trzeba było także pochować Zygmunta, który zmarł rok temu i Konstancję zmarłą dwa lata wcześniej. Pogrzeb miał się oczywiście odbyć przed koronacją wyznaczoną na 31 stycznia. Niestety Władysław IV Waza zachorował i spóźnił się na swoją koronację 4 dni. Przybył do Krakowa dopiero 3 lutego. Następnego dnia czyli 4 lutego 1633 roku pochowano Zygmunta i jego żonę Konstancję, a 6 lutego doszło w końcu do tej spóźnionej koronacji Władysława IV Wazy.

Czy wybierająca go szlachta nie wiedziała o jego słabym zdrowiu? Raczej byli tego świadomi. Np. w 1621 roku rozegrała się Bitwa pod Chocimiem. Wyruszył tam również królewicz Władysław. Jednak zachorował i podczas tureckich szturmów na obóz leżał powalony gorączką. Na szczęście siłami Rzeczypospolitej dowodził wtedy Jan Karol Chodkiewicz. Królewicz Władysław był pełen zapału, ale zbyt chorowity aby dowodzić. Później choroba tak się rozwinęła, że spędzał po pół dnia w łóżku i stamtąd wysłuchiwał mszy.

Król mimo chorób rządził przez 16 lat. Przypominał tym wspomnianego już Franklina Roosevelta, który wygrał wybory prezydenckie 4 razy i teoretycznie mógł być prezydentem także 16 lat. Niestety zmarł wkrótce po czwartej wygranej, więc rządził tylko 12 lat. Zmarł jednak w najbardziej krytycznym momencie. Kończyła się wojna i trzeba było podjąć decyzję w sprawie bomby atomowej. Na szczęście był wiceprezydent Truman, który przejął to stanowisko po zmarłym. W Rzeczypospolitej niestety tak nie było.

Przed śmiercią Władysław IV planował atak na Turcję. Namawiał do tego kozaków i przekazał Chmielnickiemu listy. Gdy zmarł jego plany upadły, a na Ukrainie wybuchło powstanie. Chmielnicki wykorzystał te listy od króla. Elekcja trwała 6 miesięcy i wybrano Jana Kazimierza, brata zmarłego Władysława IV. Swój głos w tym wyborze miał także Chmielnicki. Władysław IV zmarł w najmniej odpowiednim momencie. Ale czy można było temu zapobiec wybierając zdrowszego kandydata?

Przed Wazami na polskim tronie siedział Stefan Batory, który też dość nagle odszedł z tego świata choć prowadził żołnierskie życie i wydawało się, że jest zdrów jak ryba. Batory był królem Polski tylko 10 lat, a chorowity Władysław IV aż 16. To były czasy gdy ludzie umierali nagle i często nie znano powodu śmierci. W każdym razie 6 lutego 1633 roku doszło do spóźnionej koronacji Władysława IV Wazy.

36 - Jane Austen cz. 1

23 januari 2023 | 17 min

Książki Jane Austen można odczytywać jako książki o pannach, które szukają miłości. Również jednak można je odczytać jako opowieści o kobietach, które nie mają domu, a które by tego bardzo chciały. Chodzi nie tylko o dom dla siebie, ale często także dla starej matki. Zarabiali wtedy głównie mężczyźni. Dotyczyło to także emerytury. Np. gdy w końcu zmarł ojciec Jane, jej matka straciła wszelkie dochody i wraz z córkami znalazła się pod opieką swoich synów. Na szczęście dla niej miała ich kilku. Zupełnie inaczej wyglądały losy bohaterek dwóch pierwszych powieści czyli “Rozważnej i romantycznej” oraz “Dumy i uprzedzenia”. W pierwszej matka z córkami staje się bezdomna, a w drugiej nad matką i pięcioma córkami wisi podobne zagrożenie gdy umrze mąż i ojciec. Tak właśnie stało się z matką Jane czyli Cassandrą Leigh.

Matka Jane pochodziła z dużo bogatszej rodziny. Sama była pisarką i być może zachęcała do tego swoje dzieci. Jednak ten fakt sprawiał, że nie było chętnych do ślubu z nią. Prawdopodobnie z tego powodu później ukrywano, że także Jane jest pisarką. Pisanie było dla mężczyzn. Kobiety miały zajmować się domowymi sprawami. Mogły być wykształcone, ale z pewnymi granicami. Np. znajomość języków starożytnych jak greki i łaciny sprawiało, że trudniej było im znaleźć męża. Podobnie było z pisaniem. Nie wystraszyło to jednak George’a Austen. Starał się o jej rękę, ale był biedny. Gdy jednak zmarł ojciec Cassandry ta zaraz wyszła za mąż za George’a. Dostał on w pakiecie żonę i teściową, która po śmierci męża nie miała gdzie mieszkać.

Cassandra Leight pochodziła z biednej ale arystokratycznej rodziny. Jej przeodek jako burmistrz Londynu prowadził Elżbietę I na koronację. Inny Leight był założycielem koledżu St John’s w Oxfordzie. Jego potomkowie mogli tam studiować za darmo. Skorzystało z tego dwóch synów Cassandry: najpierw pierworodny John, a później czwarty Henry. Tak więc George dostał żonę z klas wyższych. Udało to się chyba właśnie dlatego, że ta gałąź rodziny była uboga. A kim był sam George? Co wiemy o jego rodzinie?

George Austen był synem właściciela niewielkiego majątku. Jego ojciec ożenił się jednak powtórnie i nie napisał testamentu. Tak więc po jego śmierci George i jego siostra Philadelphia zostali bez niczego. George miał wtedy 9 lat. Zaopiekował się nim wujek Francis. George był biedny, ale szybko się uczył. Były to jednak czasy, gdy stanowiska się kupowało lub dostawało od krewnych. George dzięki wujowi studiował w Oxfordzie. W tamtych czasach większość studentów na tym uniwersytecie to byli przyszli pastorowie anglikańscy. Oxford był pełen teologów. Właśnie tam George poznał Cassandrę. Miał tam stanowisko pisarza. Było ono jednak zarezełrwowane dla kawalera. Gdy w 1764 ożenił się z Cassandrą stracił tą pracę. Wtedy ponownie pomogła rodzina.

Wujek Francis kupił mu stanowisko proboszcza w Deane. Później dostał od kuzyna Thomasa Knighta stanowisko proboszcza w Steventon. George był więc proboszczem w obu miejscowościach. Najpierw mieszkał w Deane i tam się urodziło pierwszych trzech synów: James, George oraz Edward. W międzyczasie odnowiono probostwo w Steventon i cała rodzina przeniosła się tam w 1771. Dzisiaj z Deane do Steventon idzie się pieszo 30 minut. Jednak George podróżował po dawnych błotnistych drogach. Miał na wozie troje synów, żonę w ciąży oraz chorą teściową, która zmarła wkrótce po przeprowadzce. Podróże w tamtych czasach były tak ciężkie, że często przed nią pisano testament. Na miejscu w Steventon urodził się czwarty syn czyli Henry, ulubiony brat Jane. Potem przyszła na świat pierwsza dziewczynka Cassandra, po niej Francis, potem Jane, a na końcu Charles.

Jane Austen urodziła się po długo po terminie. Takie przenoszone ciąże dają większe dzieci, ale słabsze pod względem zdrowotnym. Po urodzeniu Jane została odesłana do mlecznej matki. Była to normalna praktyka. Mieszkała tam tak długo aż nauczyła się mówić i chodzić. Dopiero wtedy wracała do swojego domu. Wszystkimi dziećmi urodzonymi w Steventon zajmowało się małżeństwo John i Anne Littleworth. Pastora nie było stać na stałych służących. John Littleworth był jego woźnicą na zawołanie, a Anne, którą nazywano Nanny była dochodzącą kucharką. Później pojawia się ona w listach Jane do siostry Cassandry. Jane pisze np. o tym, że Nanny pomogła jej uczesać włosy. Związek Austenów z Littleworthami trwał przez całe lata.

Jane nie łączyło wiele z matką. Za to związała się ze starszą siostrą Cassandrą. Później w jej powieściach często pojawiają się zastępcze matki jej głównych bohaterek. Z kolei matki w książkach tej autorki albo już nie żyją albo są raczej negatywnie opisane. Za to Jane miała bardzo dobre kontakty z ojcem. Myślę, że relacja Lizzy Bennet i jej ojca w powieści “Duma i uprzedzenie” dobrze pokazuje relacje autorki i jej ojca George’a. To właśnie on zachęcał córkę do pisania i starał się pomóc w pierwszej publikacji. Kupił jej też sekretarzyk. Takie przenośne biurko. Musicie pamiętać, że Jane nie miała swojego pokoju i swojego miejsca. To przenośne biurko było namiastką prywatności oraz umożliwiało jej pisanie także podczas podróży i tam gdzie przebywała.

Gdy mówiłem, że George był proboszczem zarówno w Deane jak i Steventon być może pomyśleliście, że był chciwy. Ojciec Jane dostawał 500 funtów rocznie. Była to dolna granica dochodu dla tych, którzy aspirowali do klasy ziemiaństwa. Tyle dostały panny Dashwood w “Rozważnej i romantycznej”, a tam była tylko matka i trzy córki. Rodzina Austenów miała aż ośmioro dzieci. Aby dorobić pastor prowadził w domu męską szkołę z internatem przez 23 lata. Przygotowywał uczniów na studia, a jego żona ich żywiła. Tak więc Jane wychowała się więc nie tylko wśród braci ale także mnóstwa chłopców, którzy tam mieszkali. Na plebanii uczyli się oni języków starożytnych aby później pracować jako sędziowie, duchowni i ziemianine. Przypominam, że George Austen był biednym, ale wyróżniającym się studentem.

Austenowie to była biedna rodzina bez powodu i konia. Mogli odwiedzać okolicznych znajomych chodząc pieszo. Konia kupił sobie dopiero Francis Austen. Koń był rudy i został nazwał wiewiórką. Jeździł na tym koniu ubrany w czerwoną kurtkę, którą uszyła mu matka ze swojej własnej czerwonej amazonki. Po pewnym czasie Francis sprzedał go z zyskiem. Pastor Austen postarał się o powóz dopiero w 1797, ale wkrótce się okazało, że go na to nie stać i musiał go sprzedać. Nasuwa się pytanie: jak Jane i Cassandra jeździły na bale?

Z powodu dużej rodziny oraz tych chłopców, którzy się tam uczyli Jane spała w jednym pokoju razem z siostrą. Pokój będą dzielić w zasadzie do końca życia. Dziewczynki pomagały matce w kuchni. Ojciec także je uczył. Np. Jane bardzo dobrze znała historię. Nie był jednak w stanie dać córkom posagu. Aby zarobić więcej pieniędzy łapał się więc każdej sposobności. Np. zajmował się zarządzaniem plantacji swojego znajomego na Wyspach Karaibskich (Antigua). Kierował więc przedsiębiorstwem opartym na pracy niewolniczej. Podobnie robił później Thomas Bertram w powieści “Mansfield Park”. Być może Jane rozmawiała z ojcem o tym nieludzkim procederze. Podobną rozmowę znajdujemy także w tamtej powieści.

We wczesnych biografiach Jane mówiło się tylko o siedmiorgu dzieci George’a i Cassandry. Było tak dlatego, że pomijano drugiego syna, który miał imię po ojcu. George, tak jak wcześniej jego wujek, miał epilepsję i być może chorobę psychiczną. Tak więc tak jak jego wuj wcześniej wylądował na pewnej farmie. Była to wtedy normalna praktyka. Taką praktykę zalecali lekarze. Myślano wtedy, że może to być zaraźliwe. Poza tym wierzono, że to dziedziczne, a więc posiadanie dwóch osób w rodzinie mających epilepsję mogło rzutować na możliwości małżeństwa dla córek. Z tego powodu np. trzeciego syna Edwarda w tych wczesnych biografiach podawano jako drugiego. Jaka była historia Edwarda?

Kiedy Edward miał 12 lat przyjechali bogaci krewni - Knightowie. Byli w podróży poślubnej. W tamtych czasach miesiąc miodowy spędzało się na odwiedzaniu rodziny. Edward był pięknym i miłym chłopcem. Wzięli go więc z sobą w tą podróż. Potem wrócił do rodziny. Następne lata mijały a Knightowie nie mieli własnych dzieci. Często zapraszali więc Edwarda do siebie. Ten wątek pojawia się później w powieściach Jane. Przykładem jest Frank Churchill (adoptowany przez wujka ze strony matki), Fanny Price czy Anne Elliot, którą chciała zaadoptować Lady Russell. Zresztą ten wątek wykorzystał także inny angielski pisarz Tolkien. We Władcy pierścieni czytamy o tym jak bogaty wuj Bilbo adoptował młodego bratanka Froda. Wracając jednak do Knightów - Thomas Knight był kuzynem George’a. Poprzedni Thomas Knight dał George’owi to probostwo w Steventon. Gdy zmarł wszystko przejął jego syn Thomas Knight II i to właśnie on nie miał dzieci. W 1783 za zgodą rodziców Thomas i Catherine Knight zaadoptowali Edwarda. Miał wtedy około 16 lat.

35 - Kopernik broni Olsztyna (26 stycznia 1521)

14 januari 2023 | 7 min

Kopernik znany nam jest dzisiaj jako astronom, ale tak naprawdę zajmował się on tą dziedziną tak jakby po godzinach swojej pracy. To było jego hobby. Nie był astronomem, był kanonikiem i lekarzem. Lekarz wiadomo leczył, ale co robił kanonik? Słowo to miało wtedy inne znaczenie niż dzisiaj. Był to urzędnik kościelny który często nie miał pełnych święceń kapłańskich. Tak było właśnie z Kopernikiem był on duchownym, ale nie mógł odprawiać mszy. Kapituła warmińska, gdzie mieszkał, miała 16 takich kanoników, którzy byli czymś w rodzaju zarządu przedsiębiorstwa. Mieszkali na Warmii, która była swego rodzaju państwem kościelnym. Tych 16 kanoników wybierało biskupa warmińskiego, który rządził tam jak książę.

Warmia leżała pomiędzy państwem krzyżackim, a Polską. Krzyżacy gnębili swoich poddanych, tak więc lepiej było być częścią Polski. Nie znaczy to, że stosunki warmińsko-polskie układały się zawsze dobrze. Gdy kanonicy wybrali na biskupa wuja Kopernika, król Polski się wściekł, bo chciał ten urząd dla swojego syna. Wuj Kopernika jechał do swojego biskupstwa w przebraniu. Później jednak ustalono pewne zasady i kolejnych biskupów warmińskich wybierało dalej tych 16 kanoników, ale w porozumieniu z królem Polski. Tak więc gdy doszło do wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-1521 nie było już żadnych sporów pomiędzy królem Polski, a biskupstwem warmińskim.

Wojna z Krzyżakami wybuchła w 1519 roku. Po roku, dokładnie 4 stycznia 1920 roku Kopernik wraz z innym kanonikiem prowadził negocjacje z wielkim mistrzem. Niestety niczego nie wskórał. Kanonicy wrócili do Fromborka. Krzyżacy niedługo ruszyli za nimi i już 21 stycznia 1920 spalili całe miasto. Nie udało im się zdobyć Wzgórza Katedralnego, które było twierdzą. Kopernik jak każdy z kanoników miał we Fromborku dwa domy. Jeden znajdował się na zewnątrz twierdzy, a drugi w środku. Ten pierwszy, jak całe miasto, został spalony przez Krzyżaków. Drugim domem Kopernika, jak pewnie wiecie, była wieża tej fortecy. Kopernik wykorzystywał ją do obserwacji. Podczas wojny wieże w twierdzy mają inne zastosowanie. Przebywają w nich żołnierze. W taki sposób Kopernik stał się w zasadzie bezdomny.

Być może z tego powodu powierzono mu obronę innego zamku warmińskiego - Olsztyna. Wyruszył tam i rozpoczął przygotowania do obrony. Jako jeden z zarządców tego terenu kupował sprzęt wojenny oraz wynajmował wojska do obrony Olsztyna. Doszło do sporów pomiędzy kanonikami. Kapituła warmińska była swego rodzaju przedsiębiorstwem, które zarabiało pieniądze. Kopernik wysłał drugiego kanonika, aby zakupił działa i hakownice. Tamten jednak zamiast kupić nowe armaty postanowił zaoszczędzić i kupił stare działa. Kopernik napisał mu co myśli o takiej głupocie jaką są oszczędności podczas wojny.

Ostatecznie udało mu się zgromadzić prawie 1000 dodatkowych żołnierzy oraz broń. Krzyżacy przybyli pod mury Olsztyna 16 stycznia 1521. Wśród wynajętych przez Kopernika wojsk była konnica, która postanowiła zdobyć łupy. Niestety wpadli w krzyżacką zasadzkę i tak obrona miast została uszczuplona prawie o 700 kawalerzystów. Krzyżacy wiedząc o tym zaatakowali 26 stycznia 1521 roku. Fosa zamarzła więc podeszli pod same mury. Udało im się nawet wyłamać jedną z furt. Wg historyka Jerzego Sikorskiego, Kopernik dowodził obroną podczas odpierania tego szturmu. Olsztyn nie wpadł w ręce Krzyżaków. Wkrótce przybyły posiłki od króla Polski Zygmunta Starego. Parę lat później mistrz krzyżacki złożył Zygmuntowi hołd co parę wieków później namalował Matejko. My jednak wróćmy do Kopernika

Do zadań kanonika należało dbanie o dobra kapituły warmińskiej. W zakres obowiązków wchodziło np. bronienie zamków warmińskich przed Krzyżakami. Jednak po godzinach pracy Kopernik zajmował się także swoim hobby - astronomią. Tak samo było w Olsztynie. Mimo tego, że przygotowywał zamek do obrony znajdował czas także na astronomię. Do dzisiaj w tym zamku można zobaczyć zaznaczone przez niego na ścianie pozycje ciał niebieskich. Każdego dnia przystawiał tam drabinę i po uważnych obserwacjach zaznaczał pozycję słońca. Te tablice pomogły mu później w pracach nad jego dziełem życia. Było to dla niego tak ważne, że nawet Krzyżacy nie przeszkodzi mu w tym hobby.

34 - Koronacje 25 grudnia

25 december 2022 | 7 min

25 grudnia przypada święto Bożego Narodzenia. Uważa się, że właśnie tego dnia urodził się Jezus. Datę tą jednak wybrano raczej dlatego, że wtedy przypadało święto narodzin Mitry lub rzymskie Saturnalia. Oba święta były hucznie obchodzone w starożytnym Rzymie. Czy tak było nie wiem. Ale warto się zastanowić nad tym jaki wpływ ta data miała na koronacje chrześcijańskich władców w Europie i nie tylko.

1 grudnia 800 roku do Rzymu przybył król Karol Wielki. Przybył wraz z papieżem Leonem III, któremu postawiono wiele zarzutów. Papież ten uciekł z Rzymu, a teraz wrócił pod opieką Karola Wielkiego. W Rzymie zebrał się synod, który miał osądzić papieża Leona III. Brał w nim udział także Karol Wielki. 23 grudnia Leona III oczyszczono z wszelkich zarzutów. to co rozegrało się dwa dni później przeszło do historii.

25 grudnia 800 roku papież Leon III koronował Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego. Podobno Karol nie był z tego zadowolony. Jednak trudno nie dojść do wniosku, że Leon III dziękował w ten sposób za uratowanie mu życia i przywrócenie stanowiska papieża. Ta koronacja w dniu Bożego Narodzenia była oczywiście symboliczna. W ten sposób rozpoczęła się pewna tradycja koronacji właśnie tego dnia.

Ważniejszych koronacji 25 grudnia było około 12. My skupimy się tylko na kilku. 25 grudnia 875 roku na cesarza został koronowany Karol II Łysy, który był wnukiem Karola Wielkiego. Z kolei w 983 cesarz Otton II koronował swojego syna Ottona III na króla niemieckiego. Z historii Polski Otton III jest znany z przybycia w roku 1000 do Polski na zaproszenie Bolesława Chrobrego. Co z tego wynikło?

Otton III miał siostrę Matyldę, której urodziła się córka Rycheza. Została ona żoną Mieszka II. Gdy w czerwcu 1025 roku zmarł król Bolesław Chrobry, jego syn Mieszko II mógł się od razu koronować. Za radą żony poczekał jednak do świąt i koronował się także 25 grudnia. Niestety jak pewnie wiecie Polska straciła koronę na jedno pokolenie. Kazimierz Odnowiciel nie był królem. Jednak jego syn Bolesław Śmiały został królem i to ponownie 25 grudnia 1076 roku.

W tamtych czasach twierdzono, że królowie byli wybierani przez opatrzność Bożą. Koronacja w Boże Narodzenie miała potwierdzić takie przekonanie. Nie zawsze jednak wszystko szło dobrze. Np. w 1066 roku Wilhelm Zdobywca podbił Anglię. Do koronacji doszło także 25 grudnia tego 1066 roku. Niestety Wilhelm i jego normańskie wojska mówiły po francusku. Gdy więc podczas koronacji angielscy poddani zaczęli wykrzykiwać po angielsku: “Niech żyje król”, normańscy rycerze wzięli to za groźbę i zabili kilku wiwatujących Anglików.

https://www.islandersradio.co.uk/boze-narodzenie-umarl-krol-niech-zyje-krol/

33 - Philadelphia Austen

10 december 2022 | 18 min

Philadelphia urodziła się 15 maja 1730 roku. Rok później, w 1731, urodził się jej brat George. Jej brat miał później ósemkę dzieci, a wśród nich także pisarkę Jane Austen. Tak więc Philadelphia była ciotką Jane. Ich rodzicami byli chirurg William Austen oraz Rebecca, która była wdową. Jej pierwszy mąż też miał na imię William, a miała z nim syna także Williama. Jej pierwszy mąż William Walter zmarł w 1726. Rok później wyszła za mąż za Williama Austena. Urodziła im się czwórka dzieci. Niestety pierwsze i ostatnie dziecko zmarło w dzieciństwie. Pozostali więc tylko Philadelphia oraz George. Niestety szybko stracili rodziców.

W 1733 roku zmarła ich matka Rebecca. Philadelphia miała wtedy 3 lata, a George tylko 2. W 1736 roku William Austen ponownie się ożenił, niestety zmarł rok później w 1737. Philadelphia miała 7 lat, a George 6. William nie spisał testamentu i cały majątek dostała jego nowa żona Susannah Kelk, a dzieci z pierwszego małżeństwa zostały z niczym. Macocha nie chciała się nimi zająć. Rodzeństwo wtedy rozdzielono. George dostali się pod opiekę rodziny Austen, czyli ze strony ojca, a Philadelphia do rodziny Freeman, czyli ze strony matki. George trafił chyba lepiej. Dzięki wujowi Francisowi studiował w Oxfordzie i został pastorem. Co się w tym czasie działo z Philadelphią?

Bogata rodzina Freeman, u której przebywała Philadelphia nie interesowała się nią. Ostatecznie ten sam wuj, który pomógł jej bratu, załatwił jej praktykę u millinera, czyli wytwórcy kapeluszy. Kobiety nie miały wtedy dużego wyboru. Pewnie podziwialiście kapelusze czy czepki z tego okresu. Pamiętajcie jednak, że to było przed rewolucją przemysłową i wszystko trzeba było robić ręcznie. Była to być może najgorsza praca jaką mogła wykonywać kobieta. Philadelphia była ładna, ale bez posagu. Nie mogła więc znaleźć męża. Pozostawała jej ta okropna praca, której nie lubiła, prostytucja lub życie na utrzymaniu krewnych. Philadelphia nie miała wykształcenia aby zostać guwernantką. Co ona jednak naprawdę wtedy robiła?

Musicie wiedzieć, że oddanie kogoś na praktykę tak jak właśnie stało się z Philadelphią było czymś w rodzaju niewoli. Osoba taka musiała później np. przez 5 lat pracować dla swojego pracodawcy w zamian za jedzenie, dach nad głową oraz naukę zawodu. Zdarzały się przypadki ucieczki z takiej praktyki oraz wysyłania listów gończych typu: poszukuje się 16-letniej dziewczyny, która uciekła z praktyki u millinera. Philadelphię oddano na praktykę do Hester Cole w Covent Garden w Londynie. Co jednak tak naprawdę tam robiła Philadelphia? Musicie wiedzieć, że “milliner of Covent Garden”, co można przetłumaczyć jako wytwórczyni kapeluszy z Covent Gardens było eufemizmem na słowo “prostytutka”.

Od 1757 do 1795 czyli 38 lat w Londynie wydawano przewodnik o tytule: “Harris's List of Covent Garden Ladies”, co można przetłumaczyć jako “Lista Harrisa Pań z Covent Garden”. Była tam lista prostytutek wraz z adresami i cenami. Książkę wydawano jak już mówiłem 38 lat i podobno miała nakład 8000 kopii rocznie. W tym przewodniku wspomniano o tym, że Milliner w Covent Garden u pani Cole jest przykrywką dla domu publicznego. A jak już wspomniałem Philadelphia poszła właśnie na praktykę u Millinera w Covent Garden do pani Hester Cole. Osobiście wątpię, że naprawdę był tam dom publiczny. Być może jednak niektóre z tamtych dziewczyn dorabiały sobie na boku, co być może dawało wrażenie, że pracują tam same prostytutki. Trzeba też pamiętać o instytucji kochanki.

Bogaty mężczyzna mógł zostać sponsorem np. pięknej pracownicy w jakimś sklepie lub zakładzie. Wynajmował lokal, gdzie ona mieszkała i gdzie mógł ją odwiedzać. Dziewczyna dalej mogła pracować w sklepie i dorabiać sobie jako kochanka kogoś bogatego. Zdarzało się też czasami, że np. kobieta wytwarzająca kapelusze traciła pracę na jakiś czas. Wtedy głód mógł ją niejako zmusić do prostytucji. Złapana jednak przez policję mogła dalej twierdzić, że jest millinerką. Poza tym trzeba pamiętać, że był to czas gdy każda kobieta, która nie miała przyzwoitki była traktowana jak prostytutka. Tak więc pracujące kobiety, które miały własne pieniądze jak millinerki były uważane za potencjalne, a przez wielu za faktyczne, prostytutki. Czy tak było z Philadelphią? Pamiętajmy, że była ona praktykantką. Miała zapewniony dach nad głową oraz wyżywienie. Była jednak zbyt biedna by znaleźć męża dżentelmena w Anglii. Czy można było coś dla niej zrobić?

Biedne dziewczyny nie mogły sobie znaleźć mężów w Anglii, ale przecież Anglicy przebywali wtedy także w Indiach, które właśnie w tym okresie dostawały się pod panowanie Kompanii Wschodnioindyjskiej. W Indiach byli sami mężczyźni. Załatwiali oni swoje sprawy finansowe w Anglii przez pośredników. Jednym z nich był także Francis Austen. Jego klientem był chirurg Tysoe Hancock, który pracował dla Kompanii w Indiach. Philadelphia popłynęła tam w 1752, a rok później w 1753 została żoną tego chirurga. Zauważmy, że zarówno ojciec Philadelphi jak i teraz jej mąż byli chirurgami. Trzeba jednak pamiętać, że w XVIII wieku znaczyło to coś innego niż dzisiaj. Lekarze byli wykształceni na uniwersytetach, a chirurdzy praktykowali u innych chirurgów. Tak więc leczyli lekarze. Proste operacje przeprowadzali fryzjerzy, a te duże właśnie chirurgowie.

Początkowo mieszkali w Forcie St. David. To ten sam fort do którego uciekł z francuskiej niewoli Robert Clive i tam został z urzędnika żołnierzem. W 1759 Philadelphia mająca już teraz nazwisko Hancock oraz jej mąż przeprowadzili się do Kalkuty w Bengalu. Tam z kolei zamieszkali w Forcie William. Gdybyście chcieli posłuchać więcej o zdobyciu Indii przez Brytyjczyków to zapraszam do odcinka 32, w którym rozmawialiśmy o Robercie Clive’ie, zdobywcy Indii. Miał on bliskiego współpracownika, który nazywał się Warren Hastings.

W tym samym roku gdy Philadelphia z mężem przybyła do Kalkuty zmarła żona Warrena Hastingsa. O nim nagram pewnie osobny odcinek. Hastings został gubernatorem Indii w 1773 roku. Jednak tak naprawdę rządził tam już w 1758. Tak więc gdy przybyła tam Philadelphia był on władcą Bengalu, pierwszej części Indii zdobytej przez Brytyjczyków. Philadelphia zajęła się jego dziećmi. Jak już mówiłem żona Hastigsa zmarła właśnie w 1759, czyli wtedy gdy do Bengalu przybyła Philadelphia. Dwa lata później czyli w 1761 roku urodziła ona córkę Elizę. Oficjalnie ojcem był Tyseo, a Hastings był ojcem chrzestnym. Kto jednak tak naprawdę był biologicznym ojcem Elizy?

Tysoe Hancock wraz z żona i córką postanowił wrócić do Anglii w 1765. Tysoe zgromadził fortunę i mogli żyć z procentów. Zamieszkali w Londynie, tam około roku 1768 powstał obraz przedstawiający całą rodzinę wraz z hinduską służącą. Jednak życie w Anglii, szczególnie chyba życie w Londynie okazało się zbyt drogie. Fortuna się skończyła i Tysoe postanowił wrócić do Indii. Philadelphia pojechała do jej brata do Steventon i tam mieszkała wraz z córką pomagając bratowej. Jak pewnie wiecie jej brat George i jego żona Cassandra mieli ośmioro dzieci. Sporo z nich urodziło się właśnie w tamtym okresie. Może trochę dziwić fakt, że Tysoe nie zabrał swojej żony do Indii choć ona go o to prosiła.

Zachował się list z odpowiedzią Tysoe. Philadelphia chciała wraz z córką Elizą pojechać do niego do Indii. On jednak w liście napisał, że tam jest tak mało kobiet, że Eliza będzie miała pełno adoratorów, co dla dziewczynki w jej wieku (miała wtedy naście lat) nie będzie dobre. Oczywiście kobiet było wiele w Indiach, ale mało było kobiet ze szlacheckim pochodzeniem, czyli kandydatek na żonę. Tak więc Tysoe odradził tą podróż. Ten list jednak rzuca sporo światła na to jak łatwo było wcześniej Philadelphi znaleźć męża w Indiach. Niestety Tysoe już nigdy nie zobaczył ani żony ani córki.

Tysoe Hancock zmarł tam w 1775. Eliza miała wtedy 14 lat. W tym samym roku urodziła się też Jane, jej kuzynka i późniejsza sławna autorka. Philadelphia z córką Elizą pozostałyby bez środków do życia i byłyby zapewne zmuszone do korzystania z gościnności Austenów, gdyby nie ten fundusz ustanowiony przez Warrena Hastingsa. Już wcześniej były pogłoski, że ojcem Elizy jest właśnie Warren Hastings. Teraz te pieniądze dla niej zdawały się to potwierdzać. Jak już mówiłem wynosił on 10 tysięcy, a Eliza dostawała z tego rocznie 400 funtów. Inne pieniądze odziedziczone po ojcu dawały 200 funtów rocznie. Tak więc Philadelphia i Eliza miały na życie jakieś 600-700 funtów rocznie. Mogły więc przestać korzystać z pomocy krewnych, ale życie w Londynie kosztowało prawie dwa razy tyle ile dostawały rocznie. Miały gdzieś 700, a w Londynie potrzebowałyby okokło 1400. Co zrobiły?

Współczesnym ludziom czasem się wydaje, że pierwsi wpadli na różne pomysły. Jednym z takich konceptów jest życie w krajach, gdzie jest taniej. Ludzie, którzy

31 - Papieże renesansu

28 september 2022 | 26 min

W 1401 roku rozpisano konkurs na drzwi do baptysterium we Florencji. Tą datę wielu uznaje za początek renesansu. Po włosku nazywa się ten okres Quattrocento, czyli czterysta. Chodzi o lata od 1400 do 1499. Ja jednak mówiąc o papieżach renesansu chciałbym zacząć trochę później. Dlaczego później? Papieże mieli początkowo inne sprawy na głowie, takie jak krucjaty, problemy w Czechach z Husytami oraz wielką schizmę zachodnią. Przypomnijmy, że do 1415 roku było trzech papieży. Trudno więc się dziwić, że renesans rozwijał się wtedy we Florencji.

Nie będę też mówił o wszystkich papieżach. Skupię się na trzech rodzinach papieży, którzy rządzili wtedy w państwie kościelnym. Było to państwo, w którym wybierano kolejnego władcę czyli papieża. Z powodu celibatu nie mogło być mowy o dynastii papieży, choć będę za chwilę mówił o dzieciach niektórych z papieży renesansu. Chociaż nie było dynastii, czyli po papieżu nie rządził jego syn to panowało coś, co się nazywa nepotyzmem. Prawdopodobnie znacie język angielski i wiecie, że siostrzeniec lub bratanek po angielsku to “nephew”. Po włosku siostrzeniec lub bratanek to “nipote”, a po łacinie “nepos” i właśnie od tego słowa pochodzi określenie “nepotyzm”. Jak to działało?

Papież oficjalnie nie miał swoich dzieci, ale mógł uczynić kardynałem czyli potencjalnym papieżem kogoś ze swojej rodziny. Zacznijmy od papieża Kaliksta III, który nazywał się Alfonso de Borja. Rozdawał on urzędy, w tym kardynalskie przynajmniej 4 krewiniakom (2 siostrzeńcom i 2 bratankom). Jeden z jego siostrzeńców Rodrigo Borgia także został później papieżem.

Nepotyzm czyli rozdawanie urzędów siostrzeńcom i bratankom był czymś normalnym. Np. u nas w Polsce Łukasz Watzenrode był biskupem warmińskim. Zapewnił urzędy kościelne swoim siostrzeńcom, w tym Mikołajowi Kopernikowi. Sam Kopernik jak wiemy oddał się nauce, ale gdyby chciał, mógł zostać po swoim wuju biskupem warmińskim. W ten sposób urzędy kościelne zaczynając od biskupstw a kończąc na urzędzie papieskim przechodziły od wujów do siostrzeńców i bratanków. Czy można to nazwać dynastą? Napiszcie mi w komentarzu co o tym sądzicie?

Kalikst III, czyli Alfonso de Borja był papieżem w latach 1455–1458. Nie wydawał on na sztukę, bo pieniądze szły na krucjaty oraz dla krewnych. Kolejni dwaj papieże czyli Pius II oraz Paweł II byli zaangażowani w krucjaty, a także wojny husyckie. Nas będzie interesował kolejny papież czyli Sykstus IV. Nazywał się on Francesco della Rovere. Mamy już więc dwie rodziny: Borgiów oraz della Rovere. Przypomnę może, że Alfonso de Borja uczynił 4 krewniaków kardynałami. Teraz Francesco della Rovere prześcignął go, bo aż sześciu swoich krewniaków wprowadził do kolegium kardynalskiego. Jeden z nich Giuliano della Rovere też został później papieżem. Dalszym 10 krewnym rozdał inne stanowiska świeckie i kościelne. Można więc powiedzieć, że rodzina della Rovere przejęła władzę w państwie kościelnym. Jak na to zareagowali ludzie?

Musicie pamiętać, że to było normalne w tamtych czasach. Urzędy dostawali krewniacy, a nie ci, którzy najlepiej się nadawali na dane stanowisko. Sykstus IV jednak trochę przesadził. Wtykał swoich krewnych wszędzie. Ci krewniacy na urzędach prowadzili wystawne i rozwiązłe życie. To niby też było normalne, ale krewniacy tego papieża nawet wśród tamtejszych ludzi wyróżniali się wystawnym życiem i rozwiązłością.

Papież Sykstus IV chciał założyć prawdziwą dynastę i dla jednego z siostrzeńców zrobił osobne państwo we Włoszech. Chodzi o region Emilia-Romania, który znajduje się pomiędzy Florencją, a Wenecją. Papież chciał do tego państwa przyłączyć także Florencję i całą Toskanię. Tak więc poparł spisek Pazzich. O tym spisku mówiłem w odcinku 28. Doprowadziło to do wojny z Florencją oraz Wenecją. Po śmierci Sykstusa IV ludzie mieli dość rodziny della Rovere. Ale jaki miał on wpływ na renesans?

W Rzymie do dzisiaj stoją budowle zawierające w swojej nazwie imię papieża Sykstusa IV. Które to budowle? Kaplica Sykstyńska oraz most Ponte Sisto. Renesans rozpoczął się wprawdzie we Florencji i tam tworzyli mistrzowie. Gdy jednak panował Sykstus IV czyli w okresie od 1471 do 1484 Florencja miała wiele problemów, między innymi wojnę, którą wywołał papież Sykstus IV. W każdym razie mistrzowie renesansu udali się wtedy do Rzymu, między innymi Botticelli. Był to jeden z malarzy szkoły florenckiej, ale malował dla papieża w Rzymie. W ten sposób renesans z Florencji przyszedł do Rzymu.

Sykstus IV walczył przeciwko Florencji. Gdy zmarł w 1484 jego następcą został Innocenty VIII. Przypomnę, że poprzedni papieże pochodzili często z włoskiej rodziny della Rovere lub hiszpańskiej rodziny Borgia. Jednak te dwie rodziny nie potrafiły wtedy przeciągnąć większości na swoją stronę i tak został wybrany Innocenty VIII. Na jego dworze najważniejsi byli właśnie kardynałowie Giuliano della Rovere oraz Rodrigo Borgia. Obaj zostaną papieżami, ale o tym za chwilę. Innocenty VIII nie był pierwszym papieżem, który miał dzieci. Był jednak pierwszym, który oficjalnie uznał swoje dzieci. Przebywały one u niego na dworze papieskim. Jan Kochanowski napisał fraszkę “Na Świętego Ojca”. Brzmi ona tak: “Świętym cię zwać nie mogę, ojcem się nie wstydzę, Kiedy, wielki kapłanie, syny twoje widzę”. Różnie się mówi o kim Kochanowski pisał. Niektórzy mówią, że o Pawle II inni, że o Aleksandrze VI, a niektórzy właśnie o Innocentym VIII. Dzieci jednak miało wielu papieży z tego okresu. Czemu nas więc interesują dzieci tego papieża?

Poprzedni papież Sykstus IV wywołał wojnę z Florencją i Medyceuszami. Teraz Wawrzyniec Medyceusz postanowił doprowadzić do pokoju z państwem kościelnym. Córka Wawrzyńca wzięła ślub z synem papieża Innocentego VIII. Dzięki temu zakończono wojnę państwa kościelnego z Florencją. Dodatkowo Giovanni Medici, czyli Jan Medyceusz został kardynałem, a później zostanie także papieżem. Wróćmy jednak do papieża Innocentego VIII, prowadził on dość wystawne życie i doprowadził do opustoszenia skarbca papieskiego. Aby zarobić pieniądze sprzedawał urzędy kościelne i świeckie. Ta praktyka zwana symonią była częsta, ale za jego panowania była jeszcze większa. Czy po nim mógł być jeszcze gorszy papież?

Po Innocentym VIII papieżem został Rodrigo Borgia jako Aleksander VI. Przez wielu jest uznawany za najgorszego papieża renesansu. Przypominam, że Rodrigo był siostrzeńcem papieża Kaliksta III. Papież Aleksander VI miał pięcioro dzieci ze swoją stałą kochanką, która się nazywała Vanozzą Cattanei. Początkowo twierdził, że to jego siostrzeńcy i bratankowie. Później jednak, już jako papież, uznał swoje dzieci. Poszedł śladami swojego poprzednika Innocentego VIII. Najwięcej kontrowersji budzi syn jego córki Lukrecji.

Jan Borgia zwany Infantem Rzymskim czyli rzymskim bękartem był synem jego córki. W 1501 roku papież Aleksander VI wydał dwie bulle. W jednej podano, że ojcem Jana jest jego syn Cezar, czyli brat Lukrecji. W drugiej podano, że ojcem jest sam Aleksander VI. Tak więc zarzuca się temu papieżowi, że pozwolił na związek brata z siostrą lub jeszcze gorzej, że sam spłodził syna, ze swoją córką. Wyjaśnienie może jednak być dużo prostsze. Jego córka Lukrecja miała nieślubnego syna, którego urodziła w tajemnicy. Nie mogła go uznać, bo miała zostać żoną wielu władców. Tak więc Aleksander VI wydał bullę, w której napisano, że Jan Borgia jest nieślubnym synem Cezara i nieznanej kobiety. W kolejnej bulli napisano, że ojcem jest sam papież i nieznana kobieta. Przeciwnicy Borgiów rozgłośnią jednak tą sprawę i oskarżyli papieża o współżycie z córką.

Aleksander VI także wspierał artystów. Nakazał między innymi odnowienie Zamku Świętego Anioła. We Florencji władzę przejął wtedy zakonnik Savonarola. Ludzie we Florencji myśleli, że Savonarola to prorok. Atakował on Medyceuszy za rozpustne życie i z tego powodu uciekli oni wtedy z Florencji. Było to na rękę papieżowi Aleksandrowi VI. Chciał on wykroić w Italii kraj dla swojego syna Cezara Borgii. Gdy więc Medyceusze krytykowani przez zakonnika Savonarolę opuścili Florencję papież się cieszył. Savonarola zaczął jednak krytykować także papieża. Został więc wyklęty, później torturowany, a na koniec skazany na śmierć. Wszystko szło po myśli papieża Aleksandra VI.

Niestety na rodzinę Borgiów spadło nieszczęście. Papież Aleksander VI i jego syn Cezar Borgia zachorowali tego samego dnia. Jest kilka teorii. Jedna z nich mówi, że papież i jego syn chcieli otruć bogatego kardynała, ale przez przypadek sami wypili to zatrute wino. Papież Aleksander VI zmarł. Jego syn Cezar doprowadził do wyboru kolejnego papieża przychylnego Borgiom - papieża Piusa III. Był on jednak papieżem tylko przez niecały miesiąc, a kolejnym papieżem został wróg Borgiów. Kolejny papież to Juliusz II czyli Giuliano della Rovere. Jak został wybrany?

30 - Elżbieta II

11 september 2022 | 19 min

8 września 2022 roku zmarła jednak królowa Elżbieta II. Ja sam mieszkam w UK od 17 lat. Postanowiłem więc nagrać audycję o tej królowej. Zacznę jednak od tego jak to się stało, że jej rodzina znalazła się na tronie. Dziś Elżbieta II i rodzina Windsorów jest uważana za symbol brytyjskości, ale czy to są Anglicy? Jakiej narodowości jest ta rodzina? Skąd się wzięli Windsorowie i co mają wspólnego z Sachsen-Coburg und Gotha? Dlaczego Elżbieta była nazywana Lilibet i jak poznała swojego męża Filipa? Zapraszam was do wysłuchania.

Elżbieta II urodziła się 21 kwietnia 1926 w Londynie, a zmarła 8 września 2022 w Balmoral w Szkocji. Należała do dynastii Windsorów. Zacznijmy od tej dynastii. Ostatnią królową dynastii Stuartów była królowa Anna. Zaszła w ciążę przynajmniej 17 razy. Miała 12 poronień lub przedwczesnych porodów. Z pięciu dzieci, które przeżyły poród umarły przed ukończeniem 2 lat. Jedyny syn, który przeżył dłużej umarł krótko po swoich 11 urodzinach. Anna była córką króla Jakuba II, który został wygnany z Anglii podczas tzw. “chwalebnej rewolucji”. Parlament powziął wtedy decyzję, że królem może zostać tylko protestant. Gdy więc królowa Anna umarła bezdzietnie królem został Jerzy Hanowerski. Był on dalekim kuzynem królowej Anny. Jego pradziadkiem był król Jakub I Stuart. Byli oczywiście bliżsi kandydaci do tronu, ale oni byli katolikami. Tak więc na tronie angielskim pojawiła się dynastia hanowerska. Co ona ma wspólnego z dynastią Windsor?

Ostatnią królową dynastii hanowerskiej była Wiktoria. Wprawdzie ona była królową, ale jej potomkowie dostali nazwisko męża. Mężem Wiktorii był Albert von Sachsen-Coburg und Gotha. Kolejni więc monarchowie czyli Edward VII i Jerzy V są nazywani po angielsku Saxe-Coburg and Gotha. Dla mnie to jednak dalej jest dynastia hanowerska. W 1914 roku wybuchła I wojna światowa i w Anglii zaczęła się szerzyć niechęć do Niemców. Padało takie pytanie: jak mamy zwyciężyć Niemców jeżeli naszym królem jest Niemiec. Przypominam byli to potomkowie dynastii hanowerskiej sprowadzonej po wygnaniu katolickich Stuartów. Zarówno król Edward VII jak i Jerzy V mieli nazwisko Sachsen-Coburg und Gotha. Jerzy V, który panował wtedy postanowił zmienić nazwisko z Sachsen-Coburg i Gotha na angielskie - Windsor. W ten sposób powstała nowa dynastia, choć dla mnie to cały czas dynastia hanowerska. Jakich królów mieliśmy z tej dynastii?

Pierwszym królem dynastii Windsor był oczywiście Jerzy V, który w 1917 roku zmienił nazwisko. Tak więc dynastia Windsor istnieje od 1917 roku. Gdy zmarł Jerzy V, królem został jego syn Edward VIII. Postanowił on ożenić się z dwukrotną rozwódką. Warto przypomnieć w tym miejscu, że król czy królowa Wielkiej Brytanii to jednocześnie głowa kościoła anglikańskiego. Król Anglii nie dostał pozwolenia na ten ślub od parlamentu brytyjskiego. Zgody nie dali także premierzy Australii, Kanady i Południowej Afryki. Ostatecznie Edward VIII abdykował i królem został jego brat Jerzy VI, czyli ojciec Elżbiety II.

Jerzy VI został niespodziewanie królem w 1936 roku, czyli tuż przed II wojną światową. Być może oglądaliście film pt. “Jak zostać królem”, w którym Colin Firth grał króla Jerzego VI. Film opowiada prawdziwą historię. Jerzy VI się jąkał, ale jako król musiał przemawiać do ludzi przez powstałe niedawno radio. Australijski logopeda leczył go i pomógł mu wygłosić przemówienie, w którym Anglia wypowiada wojnę Niemcom w 1939 roku. Prawdziwa historia jest trochę inna. Jerzy VI poznał Lionela Logue’a już w 1926 roku czyli 10 lat przed kryzysem abdykacyjnym. W filmie Jerzy VI poznaje lekarza dopiero po tym jak zostaje królem w 1936. Prawdziwa historia jest trochę mniej sensacyjna. Niemniej Jerzy VI został na tyle wyleczony, że co roku wygłaszał przemówienie bożonarodzeniowe. Te przemówienia kontynuowała później jego córka Elżbieta II.

Elżbieta II urodziła się w 1926 roku, czyli wtedy, kiedy jej ojciec zaczął się leczyć z jąkania. Urodziła się przez cesarskie cięcie, a obecny przy narodzinach był minister spraw wewnętrznych. Pilnował, aby nie podmieniono noworodka. W tamtym momencie królem był Jerzy V, a kolejni w linii do tronu byli wujek Elżbiety Edward, jej ojciec Jerzy oraz ona sama. W tamtym momencie była trzecią osobą w kolejce do tronu. Oczywiście królem miał zostać jej wuj, co wydarzyło się w 1936 roku, gdy Elżbieta miała 10 lat. Edward VIII był królem prawie przez cały rok 1936. Został królem w styczniu, a abdykował w grudniu. Dokładnie 11 grudnia 1936 roku abdykował Edward VIII, a królem został Jerzy VI. Elżbieta stała się pierwszą w kolejce do tronu po śmierci ojca.

Jak każde dziecko miała swoje śmieszne powiedzonka. Nie potrafiła np. wymówić swojego imienia Elisabeth, ale mówiła: “Lilibet”. Tak więc nazywali ją najbliżsi. Trzymano ją z dala od innych dzieci, aby nie zaraziła się dziecięcymi chorobami. Skutkowało to tym, że była dość nieśmiała. Gdy miała 13 lat zaczęła się uczyć konstytucji. Przygotowywano ją do objęcia tronu. Podczas II wojny światowej i bombardowania Anglii jej matka zadecydowała, że zarówno ona jak i dziewczynki Elżbieta oraz Małgorzata zostaną z ojcem Jerzym VI. W 1940 roku, czyli podczas trwania bitwy o Anglię miała 14 lat. Wygłosiła wtedy przemówienie do dzieci, aby dodać im otuchy. Rok wcześniej poznała swojego przyszłego męża.

W 1939 roku rodzina królewska odwiedziła akademię wojskową. Poproszono księcia Filipa, aby zajął się córkami Elżbietą i Małgorzatą. Filip urodził się w 1921 roku. Należał do rodziny królewskiej w Grecji. Zostali jednak wygnani i pozbawieni greckiego obywatelstwa w 1922 roku gdy Filip miał zaledwie roczek. W 1934 roku zaczął studiować w Szkocji, a w 1939 roku wstąpił do Royal Navy. Wtedy właśnie poznał 13-letnią Elżbietę. Jej bardzo podobał się ten 18-letni oficer. Brał udział między innymi w inwazji na Sycylię w 1943 roku. Przez cały ten okres korespondował z Elżbietą. Nie podobał się jednak jej ojcu jako kandydat na męża. Dlaczego?

Jak pamiętacie Windsorowie to tak naprawdę rodzina Sachsen-Coburg und Gotha. Specjalnie zmienili nazwisko na Windsor aby się odciąć od swoich niemieckich korzeni. Teraz Filip starał się o rękę Elżbiety. Filip pochodził z rodziny, która się nazywała Schleswig-Holstein-Sonderburg-Glücksburg. Była to wprawdzie duńska rodzina, ale nazwisko, przyznacie, brzmi bardzo niemiecko. Dodatkowo jego siostry powychodziły za mąż za niemieckich arystokratów. Król Jerzy VI patrzył na niego krzywo, ale nie zabronił. Kazał tylko poczekać aż Elżbieta będzie miała 21 lat. Gdy to się stało w 1947 roku zmienił nazwisko na Mountbatten i zmienił religię z prawosławia na anglikanizm. Ślub odbył się 20 listopada 1947. Nie brały w nim udziału siostry Filipa z powodu tych niemieckich koneksji.

Jak pewnie pamiętacie, gdy królowa Wiktoria wychodziła za mąż przyjęła nazwisko męża. Wtedy w zasadzie skończyła się dynastia hanowerska, a zaczęła dynastia Sachsen-Coburg und Gotha. Teraz powstał ten sam problem gdyby Elżbieta II przyjęła nazwisko męża czyli Mountbatten mielibyśmy nową dynastę. Postanowiono jednak, że Elżbieta pozostanie przy swoim nazwisku Windsor, tak więc ta dynastia jest kontynuowana. Filip był z tego powodu bardzo niezadowolony, powiedział: “Jestem jedynym człowiekiem w kraju, który nie może dać swojego nazwiska dzieciom”. Był rok 1947 i każda żona w Anglii przyjmowała wtedy nazwisko męża. Rok po ślubie w 1948 roku urodził się Karol III czyli obecny monarcha Zjednoczonego Królestwa. Dostał on nazwisko matki, tak więc nazywa się Karol Windsor.

Elżbieta została królową Zjednoczonego Królestwa. Jednak wiele części tego królestwa się odrywało. Zostawały one królestwami połączonymi z Anglią unią personalną. Tak więc mimo niepodległości Elżbieta była dalej królową tych państw. Wiele z nich zrywało także ten układ i stawało się republikami. Ostatnim takim państwem był Barbados, który 30 listopada 2021 zerwał unię personalną i stał się republiką. Elżbieta miała pewnie swoje poglądy polityczne, ale utrzymywała je w tajemnicy. Tak samo traktowała wszystkich premierów. Jedynie w kwestii jedności wypowiadała się dość jednoznacznie. Np. w Kanadzie, gdzie także była królową wypowiadała się przeciwko odłączeniu Quebecu. W Wielkiej Brytanii zawsze mówiła o jedności Anglii i Szkocji oraz o Irlandii Północnej.

Elżbieta jak każdy monarcha była najwyższym zwierzchnikiem Kościoła Anglii oraz protektorem Szkockiego Kościoła Prezbiteriańskiego. Kiedy przebywała w Anglii chodziła na msze anglikańskie, a gdy była w Szkocji na msze Kościoła Szkocji. Królowa ma ogromny majątek mimo tego, że jeden z jej przodków król Jerzy III przekazał wiele ziem parlamentowi w zamian za rentę. Ten układ istnieje do dzisiaj. Parlament zarządza królewskimi terenami, ale za to płacił Elżbiecie co roku ponad 12 milionów funtów. Królowa zarabia też z innych swoich ziem, zamków, pałaców itd. Płaci też oczywiście podatki. Do królowej należały także wszystkie łabędzie oraz takie ryby jak jesiotr, delfin, morświn i wieloryb, które byłyby złowione na wodach terytorialnych.

Królowa mianuje premierów, wybranych przez partię, która ma większość. Jednak trzy razy podczas kryzysów podejmowała decyzję, kto zostanie takim premierem. Podczas jej rządów usunięto primogeniturę męską. Wcześniej w kolejce do tronu byli najpierw synowie monarchy, a potem córki. Teraz w kolejce do tronu są wszyscy w kolejności urodzenia. Monarcha brytyjski może także wziąć ślub z katolikiem, co dotychczas było zabronione.

Królowa jest znana z tego, że lubiła psy rasy Corgi. W 1993 została przez nie pogryziona, gdy chciała rozdzielić walczące psy. Po 2006 roku zaczęła przekazywać część obowiązków na syna Karola i wnuka Williama. W 2021 roku zmarł jej mąż Filip (...)

29 - Teneryfa

11 augusti 2022 | 16 min

Wyspy Kanaryjskie były uważane za pozostałość Atlantydy. Jest to archipelag górzystych wysp. Łatwo więc chyba sobie wyobrazić, że zaginiona Atlantyda to był duży kontynent z dolinami i górami. Gdy zatonął to pozostały tylko najwyższe góry. Chyba właśnie z tego powodu uważano, że Teneryfa jest pozostałością Atlantydy. Archeologowie znaleźli jednak pozostałości po osadach z 200 roku p.n.e. czyli dość późne. Jest jednak jedna jaskinia, a w niej pozostałości po maleńkim siedlisku datowanym na szósty wiek p.n.e. Długo myślano, że mieszkańcami Wysp Kanaryjskich byli Celtowie lub Wikingowie. Na wyspach odkrywano mumie o jasnej skórze i rudych włosach. Jednak badania genetyczne wykazały pokrewieństwo z Berberami, czyli ludem zamieszkującym północną Afrykę. Skąd jednak nazwa: Wyspy Kanaryjskie?

Pliniusz Starszy, historyk rzymski, który za czasów cesarza Wespazjana i jego syna Tytusa, zarządzał Hiszpanią, Afryką itd. Pliniusz Starszy był także dowódcą floty i popłynął na ratunek ludzi podczas wybuchu Wezuwiusza w 79 roku. Zginął tam zatruty gazami. Przed śmiercią zdążył jednak napisać “Historię naturalną”, a w niej opisać krainy geograficzne, w tym także Wyspy Kanaryjskie. W jego opisie jest mowa o dużej liczbie psów, które po łacinie określa się jako canis i właśnie od tego pochodzi nazwa archipelagu. Oczywiście mieszkają tam kanarki, ale one dostały nazwę od nazwy Wyspy Kanaryjskie, a nie odwrotnie. Wracając do Berberów, kim oni są?

Berberowie mimo, że są uważani za rdzenną ludność Afryki należą do rasy białej. Często mają niebieskie oczy oraz jasne lub rude włosy. Znani byli w starożytności. Berberyjskie państwo Numidia pomogło Rzymianom zniszczyć Kartaginę. Później zostali włączeni do cesarstwa rzymskiego. Przeszli na chrześcijaństwo, ale w VII wieku podczas ekspansji arabskiej przeszli na islam. Właśnie ci wyznający islam Berberowie napadli na Hiszpanię i zdobyli ją na 800 lat. W Hiszpanii byli nazywani Maurami. Rzymianie nazywali ich barbarzyńcami, po łacinie barbarus. Słowo to przejęli Arabowie, którzy chyba sobie nie zdawali sprawy z negatywnego znaczenia. W ten sposób powstało współczesne określenie Berberowie lub Berberzy.

Co ciekawe wszystkie te zmiany, czyli podbicie przez Rzymian, przejście na chrześcijaństwo, a potem na Islam ominęło Berberów zamieszkujących Wyspy Kanaryjskie. Pozostali oni przy swojej religii pogańskiej aż do XIV wieku, kiedy na te wyspy zaczęli przybywać Portugalczycy i Hiszpanie. Berberów zamieszkujących Wyspy Kanaryjskie nazywa się Guanczami. Nazwa pochodzi podobno od dwóch słów w ich języku: Guan i Chinet. Guan to człowiek, a Chinet to Teneryfa. Tak więc miało to oznaczać tylko mieszkańców Teneryfy.

Zwyczaje i rządy były inne na każdej wyspie. Władcy niektórych wysp czy części wyspy byli wybierani, a inni dziedziczyli władzę. Na niektórych wyspach praktykowano poliandrię czyli wielożeństwo, w którym jedna kobieta ma kilku mężów. Kobiety traktowano z wielkim szacunkiem. Było to charakterystyczne dla wszystkich Berberów. Ci w północnej Afryce wprawdzie przeszli na islam, ale kobiety miały prawo współdecydowania. Tym różnili się od arabskiego islamu. Tak samo Berberowie na Wyspach Kanaryjskich czyli Guanczowie traktowali kobiety z respektem, a obrażenie którejkolwiek było uważane za przestępstwo.

Wyspy Kanaryjskie były odkrywane wielokrotnie. Prawdopodobnie pływali tutaj Fenicjanie już 1000 lat p.n.e. Około 200 p.n.e. przybyli tu Berberowie. W I wieku na wyspy najechał król Mauretanii. Właśnie to opisał Pliniusz Starszy. Użył łacińskiego określenia Insula Canaria czyli Wyspa Psów. Tak nazwał wyspę, która dziś nazywa się Gran Canaria. Najbardziej wysuniętą na zachód jest wyspa El Hierro. W II wieku Ptolemeusz właśnie tam wyznaczył południk zero i tak było przez wieki, aż Anglicy zmienili to na obserwatorium astronomiczne w Greenwich w Londynie.

Ponownie Wyspy Kanaryjskie odkrył genueński kupiec, który po łacinie nazywał się Lanzarotus Marocelus. Jak pewnie się domyślacie odkrył on wyspę, która dzisiaj nazywa się Lanzarote. Oczywiście można się spierać na temat tego, czy można odkryć archipelag, który opisał Pliniusz Starszy, a zasiedlili go Berberowie. Lanzarotus przybył na wyspę Lanzarote w 1336. Był XIV wiek. Hiszpanie byli jeszcze wtedy zaangażowani w rekonkwistę Hiszpanii. Tak więc podbój Wysp Kanaryjskich to dopiero wiek XV. Podbój ten trwał prawie 100 lat, bo od 1402 do 1496. Ostatnią wyspą, która się broniła była właśnie Teneryfa.

W 1469 Izabela Kastylijska zawarła małżeństwo z Ferdynandem Aragońskim. Od 1479 była to unia personalna i można chyba powiedzieć, że powstała współczesna Hiszpania. W 1492 zdobyto Granadę i tak zakończyła się rekonkwista. Cała Hiszpania była na powrót w rękach chrześcijan. Ponieważ nie było już z kim walczyć znalazły się pieniądze dla Kolumba. W tym samym roku, w którym zdobyto Granadę Kolumb wyruszył w swoją pierwszą wyprawę w nieznane. Hiszpanie postanowili jednocześnie dokończyć podbój Wysp Karaibskich. W 1495 doszło do dwóch bitew na Teneryfie. Mówi się o nich jako o pierwszej bitwie pod Acentejo oraz o drugiej bitwie pod Acentejo.

Pierwszą bitwę nazywa się po hiszpańsku: La Matanza de Acentejo. Było to w maju 1495. Hiszpanie wpadli w zasadzkę w wąwozach i wielu zginęło. Powrócili w listopadzie i wtedy rozegrała się druga bitwa. Po hiszpańsku nazywa się ją La Victoria de Acentejo. Jak się pewnie domyślacie tym razem Hiszpanie zwyciężyli. Bitwa się rozegrała 25 grudnia 1495 roku. Gdy będziecie zwiedzać Teneryfę to na północy możecie znaleźć dwa miasteczka. Jedno nazywa się La Victoria de Acentejo, a drugie La Matanza de Acentejo. Te nazwy upamiętniają masakrę oraz późniejsze zwycięstwo. Hiszpanie nie musieli walczyć z wszystkimi królami Teneryfy, których było wtedy około 10. Teneryfa została podbita do końca w następnym 1496 roku. Co się stało z jej mieszkańcami?

Badania genetyczne obecnych mieszkańców Wysp Kanaryjskich wskazują, że niektórzy mają geny Guanczów. Gdy będziecie zwiedzać wyspy możecie się rozglądać za rudymi z niebieskimi oczami. Co ciekawe na niektórych wyspach liczba osób z tymi genami jest bardzo mała - mniej niż 1%. Na innych dochodzi nawet do 50%. Jednak są to geny kobiet. Wygląda więc na to, że mężczyźni zginęli lub zostali sprzedani do niewoli, a kobiety miały dzieci ze zdobywcami. Przejdźmy teraz do historii Teneryfy pod panowaniem Hiszpanów.

Stolicą Teneryfy było miasto La Laguna, które jest w głębi lądu. Miasto specjalnie było daleko od morza aby nie mogli na nie łatwo napaść angielscy piraci. W nadmorskiej miejscowości Santa Cruz mieszkali biedni rybacy. Mieszkańcy stolicy La Laguna patrzyli na tych biedaków z góry i nazywali ich “chicharrero”. Było to obraźliwe określenie. Jednak z czasem stolica La Laguna podupadała, a za to miasto Santa Cruz nabrało znaczenia. Wtedy jego mieszkańcy zaczęli używać tego określenia z dumą. Tak więc dzisiaj “chicharrero” oznacza mieszkańca Santa Cruz i już nie jest obraźliwym określeniem.

W 1797 miasto Santa Cruz starali się zdobyć Anglicy pod wodzą Nelsona. Stracił on wtedy ramię. Legenda mówi, że ramię urwała mu kula z armaty o nazwie Tigre czyli tygrys. Anglików odparto. Stolicą od 1833 stało się właśnie Santa Cruz. Od 1927 stolicą jest Santa Cruz na Teneryfie oraz Las Palmas na wyspie Gran Canaria. W 1977 roku na Teneryfie doszło do największego wypadku w historii lotnictwa.

Organizacja dążąca do wyzwolenia Wysp Kanaryjskich podłożyła bombę na lotnisku na wyspie Gran Canaria. Samoloty przekierowano więc na Teneryfę. 27 marca 1977 roku była mgła. Lotnisko było pełne samolotów. Wieża kontrolna nie radziła sobie z tym ruchem. Nie potrafili też dobrze mówić po angielsku. Piloci np. nie zrozumieli czy chodzi o pierwszy czy trzeci zjazd. Po angielsku te słowa brzmią dość podobnie: first i third. Piloci Boeinga 747 linii holenderskich powiedzieli po holendersku: ruszamy, na co wieża odpowiedziała im: ok, czekajcie na nasz sygnał. Wskutek interferencji sygnałów radiowych Holendrzy usłyszeli jedynie: ok, co przyjęli za zgodę. Na pasie przed nim był jednak wciąż drugi Boeing 747 linii PanAm. We mgle Holender uderzył w Amerykanina. W samolocie holenderskim zginęli wszyscy, łącznie 248 osób. W samolocie amerykańskim zginęło 326 osób. Spośród ocalałych 70 osób 9 zmarło później w wyniku poparzeń. Tak więc liczba ofiar wzrosła do 335. Razem więc w obu samolotach zginęło 583.

Podsumowując historię Wysp Kanaryjskich i Teneryfy. Zamieszkiwali te wyspy Berberowie, który określa się słowem Gunaczowie. Byli to ludzie o jasnym kolorze skóry, jasnych bądź rudych włosach oraz niebieskich oczach. Nazwa Wyspy Kanaryjskie pochodzi od zapisków Pliniusza Starszego, który opisał, że na wyspie Gran Canaria było dużo psów, po łacinie: canis. Ptaki, które mieszkały na wyspach nazwano od nazwy wysp kanarkami. W XV wieku wyspy zdobyli Hiszpanie. Najdłużej broniła się Teneryfa. W 1797 wyspę próbował zdobyć Nelson, ale stracił prawe ramię. W 1977 na Teneryfie doszło do największej katastrofy lotniczej w historii lotnictwa.

28 - Medyceusze i Florencja część 2

3 augusti 2022 | 16 min

Dziś będę mówił o Wawrzyńcu Wspaniałym, a w ostatnim odcinku mówiłem o jego pradziadku Janie, dziadku Kosmie oraz ojcu Piotrze. Po śmierci swojego ojca Piotra Podagryka władzę przejął Wawrzyniec Wspaniały, po włosku Lorenzo il Magnifico. Gdy umierał dziadek Kosma martwił się tym, że przekazuję władzę chorowitemu synowi. Miał jednak wielkie oczekiwania wobec wnuka. Spędzali razem dużo czasu np. grając w szachy. Jego oczekiwania się sprawdziły o czym może świadczyć przydomek. Wawrzyńca nazywano Wspaniałym. Zacznijmy jednak od kilku dat. Kosma, czyli dziadek urodził się w 1389, a zmarł w 1464, czyli żył 75 lat. Piotr urodził się w 1416, a zmarł w 1469, czyli żył 53 lata. Wawrzyniec urodził się w 1449, a zmarł w 1492, czyli żył 43 lata. Tak więc żyli coraz krócej: 75, 53, 43 lata. Co ważniejsze jednak to wiek potomka w chwili śmierci ojca. Gdy umierał Kosma Piotr miał 48 lat. Niestety umarł 5 lat później tak więc jego syn, Wawrzyniec, miał w chwili śmierci ojca Piotra tylko 20 lat.

Doprowadziło to do problemów prawnych ograniczających wiek tych, którzy mogli sprawować stanowiska w rządzie Florencji. Dla 20-letniego Wawrzyńca zmieniono prawo, co przydało się także później, bo Wawrzyniec umierając także zostawił 20 letniego syna. Sam Wawrzyniec Wspaniały rządził Florencją 23 lata. Był to trudny okres. Papieżem został Francesco della Rovere czyli Sykstus IV. Sprzymierzył się on z wrogami Medyceuszy. Wrogowie ci to między innymi rodzina Pazzich. Tak więc spisek, do którego doszło nazywany jest spiskiem Pazzich. Medyceuszy zaatakowano w katedrze florenckiej.

Jak pewnie pamiętacie z poprzedniego odcinka, katedra we Florencji ma największą na świecie kopułę zbudowaną z cegieł. Zaprojektował ją architekt Filippo Brunelleschi, a ufundowali ją głównie Medyceusze. Właśnie w tej katedrze w niedzielę wielkanocną 26 kwietnia 1478 podczas mszy zaatakowano Wawrzyńca i jego brata Juliana. Wawrzyńca miał zabić kondotier, ale gdy dowiedział się, że ma to zrobić podczas mszy w katedrze to odmówił. Tak więc Wawrzyńca zaatakowało dwóch księży, a Juliana Franciszek Pazzi oraz Bernard Bandini.

Wawrzyniec został ranny, udało mu się jednak uciec do zachrystii i tam zabarykadować. Julian zginął. Franciszek Pazzi, który go zamordował przebił go 19 razy. Kłuł go z taką zawiścią, że w pewnym momencie sam siebie zranił. Być może właśnie to uratowało Medyceuszy. Franciszek Pazzi miał z katedry udać się do Palazzo Vecchio i przejąć władzę. Sam się jednak ranił i tak osłabł od upływu krwi, że wysłał swoich ludzi aby się tym zajęli. Aby przejąć władzę ruszył arcybiskup Pizzy Franciszek Salviati. Pogubił się jednak w labiryncie pokoi i odłączył od swoich ludzi. Jak na ten zamach zareagowała signoria czyli rząd Florencji oraz mieszkańcy tego miasta?

Signoria zamknęła zatrzymanych zamachowców, a lud wpadł w szał. Ludzie na ulicach krzyczęli: “palle, palle, palle” czyli “kulki, kulki”. Przypominam, że herbem Medyceuszy były właśnie kule. Ludzie na ulicach wyłapywali spiskowców i mordowali ich na miejscu lub wieszano z okien Palazzo Vecchio. Zamordowano w ten sposób około 80 osób. Głównych prowodyrów powieszono. Najmakabryczniejsza scena to chyba śmierć Franciszka Pazzi oraz arcybiskupa. Franciszek, który zabił Juliana Medyceusza, a potem sam się zranił leżał nagi w łóżku z powodu upływu krwi. Siłą wzięto go i powieszono z okien Palazzo Vecchio. Obok niego powieszono arcybiskupa Salviatiego. Ten wisząc rzucił się na swojego nagiego współkonspiratora i wbił w niego zęby. Oba ciała wisiały tam wiele dni w tym makabrycznym zespoleniu.

Papież Sykstusa IV się wściekł i ekskomunikował Wawrzyńca, a Florencję obłożył interdyktem za wszystkie morderstwa, szczególnie za zabicie arcybiskupa Franciszka Salviatiego. Jednak lud oraz władze Florencji stały za Wawrzyńcem Medyceuszem. Dotyczy to także duchownych, którzy mimo interdyktu dalej odprawiali msze we Florencji. Tutaj warto zwrócić uwagę na to jak tą dyktaturę Medyceuszy traktowali Florentyńczycy. To było już trzecie pokolenie Medyceuszy u władzy, władzy z której ludzie byli zadowoleni. Medyceusze rządzili, ale oni także inwestowali. Ludziom się dobrze żyło. Florentyńczycy stanęli za Medyceuszami nawet wbrew papieżowi.

Papież Sykstus IV się wściekł i namówił króla Neapolu aby razem z nim zaatakował Florencję. Tutaj może warto wspomnieć jak wyglądała mapa polityczna Półwyspu Apenińskiego. Na dole było królestwo Neapolu, w który rządzili Hiszpanie. Na środku było państwo kościelne, gdzie oczywiście rządził papież. U góry była Florencja i jej ziemie, a jeszcze wyżej na wschodzie republika wenecka, a na zachodzie księstwo Mediolanu. Papież chciał włączyć do państwa kościelnego region nazywany Romania, który znajdował się między Florencją, a Wenecją. To oczywiście taki skrótowy opis.

Wawrzyniec Medyceusz mając przeciwko sobie wojska państwa kościelnego oraz królestwa Neapolu postanowił rozdzielić swoich wrogów. Sam popłynął do Neapolu i oddał się w ręce króla. Wyjaśnił mu, że wojna z Florencją nie leży w jego interesie. Ostatecznie zawarto pokój i Wawrzyniec wrócił do Florencji. Zapewnił miastu pokój i tłumy oraz signoria były po jego stronie. Po śmierci Sykstusa IV kolejnym papieżem został Innocenty VIII. Wawrzyniec oddał swoją córkę Maddalenę za żonę dla nieślubnego syna tego papieża. W ten sposób zawarł pokój także z państwem kościelnym.

Żoną Wawrzyńca była Klarysa Orsini. Pochodziła ona z rzymskiego rodu. Była ona swego rodzaju ambasadorem i załatwiała interesy pomiędzy rodami Medyceuszy oraz Orsinich. Np. namówiła swojego męża aby poparł kandydaturę jej brata Rinalda na arcybiskupa Florencji. Często wyjeżdżała do Rzymu i była tam traktowana jako przedstawicielka swojego męża. Innymi słowy jej decyzje były wiążące. Było to niezwykłe, bo kobiety nie miały w tamtych czasach takiej władzy.

Wawrzyniec tak jak jego ojciec i dziadek wspierał artystów. Wymienię może tylko trzech: Leonardo da Vinci, Sandro Botticelli oraz Michał Anioł. Wawrzyniec sam pisał poezję i jak to mówiłem w poprzednim odcinku robił to w dialekcie toskańskim. Dzięki temu inni też zaczęli pisać w tym języku i potem właśnie ten dialekt stał się językiem włoskim. Wawrzyniec sprowadził do Florencji kaznodzieję Girolamo Savonarolę. Był on przy śmierci Wawrzyńca, gdy ten umierał w bólach. Podagra to strasznie bolesna choroba.

Wawrzyniec zostawił po sobie trzech synów: Piotra, Jana oraz Juliana. Władcą Florencji został Piotr II Nieszczęśliwy. Jan został kardynałem, a później także papieżem. Najmłodszy brat Julian miał romans z Lisą Gherardini. Zajmijmy się nimi po kolei. Piotr II Nieszczęśliwy dostał swój przydomek bo stracił władzę we Florencji. Jego ojciec Wawrzyniec utrzymywał pokój we Włoszech. Po jego śmierci ten region najechał król Francji. Później władzę we Florencji przejął kaznodzieja Savonarola. Piotr II Nieszczęśliwy utonął w rzece podczas ucieczki po przegranej bitwie. Jego brat Jan, który był kardynałem przywrócił później władzę Medyceuszy we Florencji, a co z najmłodszym?

Tuż przed przybyciem Francuzów Julian miał romans z Lisą Gherardini. Ta zaszła w ciążę. Julian jednak musiał uciekać wraz ze starszym bratem Piotrem. Lisa wyszła wtedy za mąż za starego kupca handlującego jedwabiem. Nazywał się on Giocondo. Julian chyba naprawdę kochał Lisę. Sam nie mógł wrócić, ale przysłał do Florencji Leonarda da Vinci aby ten namalował jej obraz. Tak właśnie powstał obraz znany dzisiaj jako Mona Lisa lub Gioconda. Leonardo wyjechał jednak z obrazem do Francji uciekając przed dłużnikami. Julian wrócił do Florencji dzięki swojemu bratu kardynałowi. Niestety dość szybko umarł. Wiele lat potem umarła także Lisa Giocondo z domu Gherardini.

Na koniec chciałbym was zachęcić do zwiedzenia Florencji, miejsca gdzie narodził się Renesans. Zwiedzając zwróćcie uwagę na herb Medyceuszy czyli na pięć czerwonych kulek na żółtym tle. Gdy będziecie przechodzić obok starego pałacu czyli Palazzo Vecchio spróbujcie sobie wyobrazić nagiego Franciszka Pazziego wiszącego z okna a wraz z nim arcybiskupa Pizzy, który wisząc obok wgryzł się w swojego współkonspiratora. Zobaczcie oczywiście także katedrę, która przypomina zebrę. Naprzeciwko katedry znajduje się baptysterium wraz ze drzwiami. Te drzwi zrobiono w 1401 roku. Wielu uważa to za moment narodzin renesansu. Ale o tym chciałbym kiedyś opowiedzieć w osobnym odcinku.

Na dzisiaj to wszystko. Opowiedziałem wam dzisiaj w skrócie historię Wawrzyńca i jego synów. Warto by kiedyś poświęcić osobny odcinek kaznodziei Savonaroli oraz Rodrigo Borgia, który został papieżem Aleksandrem VI. Piotr II Nieszczęśliwy miał syna Wawrzyńca II dla którego Niccolò Machiavelli napisał “Księcia”. Warto by też kiedyś zająć się Machiavellim. Co do polskich wątków to Wawrzyniec II był ojcem Katarzyny Medycejskiej. Ona została królową Francji i między innymi urodziła Henryka Walezego, który był królem Polski.

Mówiłem też o spisku Pazzich z papieżem i innymi wrogami Madyceuszy. Spisek się nie udał, umocnił jednak we Florencji poparcie dla Medyceuszy. Świadczy o tym choćby to, że tłum po spisku sam mordował przeciwników Medyceuszy. Dziewięciu spiskowców powieszono z okien pałacu. Inny uciekł aż do Konstantynopola, ale sułtan przysłał go z powrotem do Florencji gdzie dokonano kolejnej egzekucji.

We Florencji znajdziecie dużo pomników. Piotra łatwo rozpoznać, bo to imię po włosku to Piero. Niestety inne imiona brzmią po włosku zupełnie inaczej niż u nas. Np. Jan to Giuliano, a Wawrzyniec to Lorenzo. Inny problem to powtarzanie się tych imion. Oglądając te pomniki można zobaczyć wielu Lorenców czyli Wawrzyńców, wielu Giulianów czyli Janów oraz wielu Pierów. Nawet najwięksi znawcy mogą się pogubić w tym, który to Medyceusz i z której linii pochodzi. Mam nadzieję, że kiedyś wybierzecie się do miejsca narodzin renesansu i być może posłuchacie wtedy jeszcze raz tej audycji.

27 - Medyceusze i Florencja część 1

26 juli 2022 | 17 min

Jednym z moich ulubionych miejsc na ziemi jest miasto Florencja. Podobnie jednym moich ulubionych okresów w historii jest okres władzy pierwszych Medyceuszów. Chodzi mi o Kosmę, Piotra i Wawrzyńca. Jest to historia dojścia do władzy. Dałem więc tej audycji nazwę: “Medyceusze i Florencja”. W zasadzie tytuł tej audycji mógłby być dłuższy. Medyceusze to nie tylko zmiany w polityce, ale także w sztuce. Może więc ta audycja powinna się nazywać: “Medyceusze, Florencja i Renesans”. Prawdopodobnie jednak o renesansie zrobię kiedyś osobne nagranie. Jaki był początek Medyceuszy?

Legenda mówi o węglarzu z Mugello, którego syn został medykiem. Stąd podobno nazwa rodu “Medici”. Słowo “medici” to liczba mnoga słowa “medico” czyli medyk albo lekarz, doktor. A ich herb czyli sześć kul, które miały symbolizować pigułki. Byli to biedacy, którzy wybili się ponad wiekową arystokrację. We Włoszech jak wszędzie panowały pewne stare rody. Potem jednak przyszła czarna śmierć i dała możliwość ludziom z gminu aby pięli się wzwyż po drabinie społecznej. Skorzystali z tego Medici, których po polsku nazywa się Medyceuszami.

Była to ogromna rodzina z wieloma gałęziami. Ja oczywiście będę chciał wam opowiedzieć o tej gałęzi, która wydała bankowców, późniejszych władców Florencji. Problem jest jednak w tym, że nie wiadomo gdzie zacząć. Jako protoplastę tej słynnej gałęzi Medyceuszy podaje się Jana Medyceusza (wł. Giovanni di Bicci de' Medici). W zasadzie jednak bank Medyceuszy założył jego wujek Vieri pochodzący z innej gałęzi rodu. Medyceusze pożyczali pieniądze we Florencji. Wujek Vieri założył jednak filię w Wenecji. Zatrudnił on najpierw Franciszka, a potem jego brata Jana. I to właśnie Jan Medyceusz założył filię banku Medyceuszy w Rzymie i stał się bankierem papieży.

Właśnie Jan (wł. Giovanni) i jego syn Kosma (wł. Cosimo) byli twórcami bogactwa i potęgi Medyceuszów. Tak więc chociaż bank istniał już wcześniej, to właśnie oni doprowadzili go do potęgi. Medyceusze zaczęli się bogacić, ale Giovanni czyli Jan Medyceusz zadecydował, że nie będą się obnosić ze swoim bogactwem. Dalej ubierali się tak samo jak przedtem i dalej utrzymywali wcześniejsze kontakty. Żony jednak brali sobie z wyższych sfer.

Jan ożenił się z Piccardą Bueri. Ona słynęła ze swojej urody, a on ze swojej brzydoty. Ona była ze starożytnego rodu, on był nowobogacki. Razem mieli dwóch synów: Kosmę oraz Wawrzyńca. Nas będzie interesował głównie Kosma. Wspomnę tylko, że linia Kosmy rządziła jakiś czas we Florencji, a potem gdy ta linia wymarła władzę przejęła linia Wawrzyńca. Aby go odróżnić od Wawrzyńca Wspaniałego, tego nazywa się Wawrzyńcem Starszym. Tak więc brzydki Jan miał z Piękną Piccardą dwóch synów. Ona żyła trzy lata dłużej, pochowani zostali razem razem.

Cosimo, po polsku Kosma, poszedł w ślady ojca i ożenił się z Contessiną Bardi. Była to kolejna stara rodzina florencka. Bardi mieli własny bank, ale on upadł. Popierali więc Medyceuszy. To małżeństwo przypieczętowało sojusz tych dwóch rodów. Contessina urodziła Kosmie dwóch synów: Piotra i Jana. Kosma miał nieślubnego syna z czerkieską niewolnicą. Panowały wtedy takie zasady, że chrześcijanie nie mogli mieć chrześcijańskich niewolników. Kupowali więc niewolników wiary islamskiej i nie zachęcali ich do przejścia na chrześcijaństwo. Muzułmanie robili dokładnie to samo. Oni także nie mogli mieć muzułmańskich niewolników, tak więc brali sobie niewolników innej wiary, np. chrześcijańskich i także nie starali się o to aby przeszli na islam.

Za życia Kosmy doszło do spisku. Został on wygnany z miasta. Stanęły wtedy wszystkie projekty budowlane, które fundował. Np. stanęła budowa katedry, która jest dumą tego miasta. Po krótkich rządach przeciwników poproszono Medyceuszy aby wrócili. Kosma więc wrócił i ruszyła budowa katedry. Aby pojąć jak wielki wpływ miał Kosma trzeba pamiętać, że pożyczał pieniądze nie tylko ludziom ale także państwu florenckiemu. Była to tak ogromna kwota, że gdyby zażądał jej spłaty Florencja by zbankrutowała.

Z rodziną Medyceuszy jest związana choroba. W tamtych czasach nazywano ją podagrą. Dzisiaj jest określana jako dna moczanowa lub artretyzm. Nazywano ją też “królową chorób i chorobą króli”. Mówiono też o niej, że była “chorobą bogaczy”. Jedną z przyczyn podagry może być spożywanie dużych ilości alkoholu oraz słodycze. Podagrę miał zarówno Kosma jak i jego syn Piotr. Tego ostatniego Piotra Medyceusza wręcz nazywano Piotrem Podagrykiem. U niego choroba doszła dalej i szybciej niż u ojca. Większość życia spędził leżąc w łóżku.

Wróćmy jednak do Kosmy, który też chorował na podagrę. Kosma przeszedł do historii jako ten, który zapoczątkował renesans. Podobno przeznaczył na sztukę 600 tysięcy florenów. Był mecenasem takich artystów jak Michelozzo, Donatello, Filippo Brunelleschi, Paolo Uccello, Filippo Lippi oraz wielu innych. Szczególnie warto chyba wspomnieć Brunelleschiego. Zaczynał on od rzeźb, które można zobaczyć między innymi w baptysterium stojącym naprzeciwko katedry florenckiej. Jednak sławę dała mu budowa kopuły katedry. Jest to do dzisiaj największa na świecie kopuła zbudowana z cegieł.

Po śmierci Kosmy władzę nad bankiem i Florencją przejął jego syn Piotr. Jak już wspomniałem nazywano go Podagrykiem. Większość życia spędził w łóżku. We Florencji decyzje podejmowała Signoria składająca się z 9 osób. Zbierali się oni w Pałacu Signorii nazywanym Palazzo Vecchio czyli starym pałacem. Jednak za rządów Piotra decyzje podejmowano w jego sypialni. Tutaj trzeba kilka słów powiedzieć o ustroju panującym we Florencji.

We Florencji panowała republika. Członków Signorii wybierano co dwa miesiące. Jednak nie było to głosowanie, ale losowanie. Co dwa miesiące wyciągano losowe nazwiska ludzi, którzy mieli zostać członkami Signorii. Nie mogli to jednak być ludzie, którzy zostali wybrani w poprzedniej kadencji, ludzie, którzy mieli długi oraz ludzie, których rodzina była wybrana ostatnio. Po wyborze tych 9 mężczyzn przeprowadzało się na 2 miesiące do Palazzo Vecchio. Jak więc rządzili Medyceusze?

Zauważcie, że wybrani nie mogli mieć długów. Jeżeli więc ktoś został wybrany, a miał długi, Kosma mógł je spłacić i w ten sposób dłużnik stawał się dłużnikiem Medyceuszów. Kosma więc rządził Florencją, ale w zasadzie oficjalnie nie piastował żadnego urzędu. Było to podobne do tego co robił Oktawian August, który oficjalnie nie piastował urzędów, ale tak naprawdę rządził i my dziś określamy go jako pierwszego cesarza. Podobnie Kosma, którego po śmierci nazwano “ojcem ojczyzny” rządził poprzez ludzi, którzy byli mu dłużni pieniądze.

Krótkie rządy Piotra Podagryka to okres zmiany. Piotr nie ukrywał, że rządził. Był autokratą. Zażądał też spłaty wielu długów co sprawiło, że szeregi nieprzyjaciół rodziny Medyceuszów urosły. Doszło do buntu i próby zamachu stanu. Do dzisiaj historycy dyskutują czy był to bunt i zamach stanu. Przecież Florencja oficjalnie była republiką. Tak więc to Medyceusze nielegalnie zdobyli władzę, a ci, którzy ich atakowali nie byli rebeliantami dążącymi do zamachu stanu, ale republikanami, którzy chcieli przywrócić republikę. To ponownie przypomina początek cesarstwa rzymskiego i zabójstwo Juliusza Cezara w 44 roku przez ludzi, którzy chcieli zachować republikę.

Na koniec warto wspomnieć o wpływie Medyceuszy na renesans. Ten styl rozpoczął się właśnie we Florencji. Jak już mówiłem Kosma wydał ogromne ilości pieniędzy płacąc rzeźbiarzom, malarzom i architektom. Florencja stawała się najpiękniejszym miastem. Inni bogacze i władcy poszli w jego ślady. Rozpoczęła się rywalizacja o to, które miasto będzie najpiękniejsze. Dzięki temu artyści łatwo mogli znaleźć pracę. W następnym odcinku opowiem wam o Wawrzyńcu Wspaniałym. Dziś tylko krótko o jego wpływie. On tak jak dziadek Kosma płacił artystom, ale dodatkowo sam tworzył. Wawrzyniec sam pisał poezje i robił to po włosku. Tutaj też zapoczątkował pewien nurt pisania w ojczystych językach, a nie po łacinie. Wzór z niego wziął później choćby Szekspir. Nic też dziwnego, że współczesny włoski to właśnie dialekt florencki, a nie rzymski.

Kilka słów na temat włoskiego, czyli tego dialektu florenckiego. Florenccy bankierzy zaczynali skromnie siedząc przy ławach, które po włosku nazywają się banca. Tak powstała nazwa banków. Wpływy włoskiego widać też choćby w tym, że słowo bankructwo po włosku “bancarrota” dosłownie znaczy rozwalona ławka.

Myślę, że na dzisiaj to wszystko. Medyceusze to była biedna rodzina, która najpierw doszła do ogromnej fortuny, a potem także do władzy we Florencji. Mówiłem głównie o Kosmie, który został nazwany “ojcem ojczyzny”, o jego synu Piotrze Podagryku oraz wnuku Wawrzyńcu Wspaniałym. Wszyscy Medyceusze wspierali artystów, np. wielkiego architekta Brunelleschiego. W następnym odcinku omówię kolejnych władców z rodu Medyceuszy. Pojawią się też inni artyści tacy jak Michał Anioł czy Leonardo da Vinci. Pojawi się także Mona Lisa, która także mieszkała we Florencji.

26 - Rycheza Lotaryńska

17 juli 2022 | 15 min

Zacznijmy od dynastii Ludolfingów, a szczególnie od trzech Ottonów. Pierwszy z nich Otton I był królem Niemiec, a w 962 został w Rzymie koronowany na cesarza rzymskiego. Chciał pokoju z cesarstwem bizantyjskim i dlatego ożenił swojego syna Ottona II z księżniczką bizantyjską Teofano. Otton II też został cesarzem rzymskim, ale niestety przegrał bitwę z Saracenami pod Krotoną we Włoszech. Było to w 982. Rok później zmarł i na tron wstąpił jego syn Otton III, który miał dopiero trzy lata.

Królem Niemiec jeszcze za życia ojca został Otton III. Władzę jednak sprawowała jego matka cesarzowa Teofano. Urodziła ona kilko dzieci. Rok przed Ottonem urodził córkę Matyldę. Teraz aby umocnić władzę swojego syna wydała tą córkę za palatyna lotaryńskiego Ezzona. Było to bardzo ważne miejsce. Pięć lat przed śmiercią czyli w 978 Otton II walczył z królem Francji, który chciał zabrać Lotaryngię. Historia lubi się powtarzać. Niemcy i Francuzi będą walczyć o tą Lotaryngię aż do XX wieku. W Lotaryngii był więc potrzebny ktoś zaufany.

Hrabia palatyn Lotaryngii Ezzon należal do dynastii wiernej cesarstwu. Palatynem Lotaryngii był ojciec Ezzona, a potem także syn. Właśnie on dostał za żonę Matyldę Saksońską, czyli córkę Ottona II. Starszą o rok siostrę Ottona III. Matylda i Ezzon mieli dziesięcioro dzieci. Czwartym z nich była Rycheza zwana Ryksą, a że się urodziła w Lotaryngii w Polsce jest znana jako Rycheza Lotaryńska. Jej pradziadek, dziadek i wujek byli cesarzami rzymskimi, jej babka była księżniczką bizantyjską.

Otton III jak wiecie przybył do Polski w 1000 roku. Przybył do grobu św. Wojciecha. Miał bardzo dobre stosunki z Bolesławem Chrobrym. Niestety zmarł dwa lata później w 1002. Do Merseburga przybyli książęta niemieccy oraz Bolesław. Próbowano go tam zabić i tak wybuchła wojna polsko-niemiecka. Trwała ona do 1013. Mimo większych sił cesarz Henryk II nie potrafił pokonać Bolesława. W styczniu 1013 roku do Magdeburga przyjechał Mieszko II w sprawie pokoju. Później przybył sam Bolesław Chrobry. W nocy z 24 na 25 maja 1013 roku w Merseburgu zawarto pokój. Aby go przypieczętować zawarto ślub Mieszka II z Rychezą.

W ten sposób Mieszko II spowinowacił się z cesarską dynastią Ludolfingów. Henryk II też należał do tej dynastii. Wyglądało na to, że wszystko jest w porządku, ale dwa lata później wybuchła kolejna wojna polsko-niemiecka (1015–1018). Władcą Polski był wciąż Bolesław Chrobry. W 1016 roku stał się dziadkiem, bo Mieszkowi II i Rychezie urodził się syn Kazimierz zwany później Odnowicielem.

18 kwietnia 1025 stary już Bolesław koronował się w Gnieźnie. Niestety zmarł niecałe dwa miesiące później 17 czerwca 1025. Mieszko poczekał i koronował się dopiero 25 grudnia 1025. Dlaczego wybrał tą datę. Wielu królów było koronowanych w dzień Bożego Narodzenia. Karol Wielki został cesarzem właśnie 25 grudnia 800 roku. Uczyniono tak też w wypadku Ottona III, który został w wieku trzech lat koronowany na króla Niemiec właśnie 25 grudnia 983 roku. Otton III był wujkiem Rychezy. Być może to ona podpowiedziała aby tą datę wybrać na koronację. Tak więc 25 grudnia 1025 roku koronowano Mieszka II i jego żonę Rychezę.

Nie wiadomo co Rycheza myślała o polityce swojego męża. Niestety w latach 1030-31 na Polskę najechali Niemcy, Czesi i Rusini. Ostatecznie Mieszko II uciekł z Polski do Czech. Gal Anonim tak to opisał: “Opowiadają też, że Czesi schwytali go zdradziecko na wiecu i rzemieniami skrępowali mu genitalia tak, że nie mógł już płodzić potomstwa, za to, że król Bolesław, jego ojciec, podobną im wyrządził krzywdę, oślepiwszy ich księcia, a swego wuja. Mieszko tedy powrócił wprawdzie z niewoli, lecz żony więcej nie zaznał”.

Gdy Mieszko II uciekł do Czech Rycheza wyjechała do Niemiec. Wywiozła ze sobą insygnia królewskie aby je zabezpieczyć dla swojego syna. Wróciła do Polski dopiero po jego śmierci męża. Tak więc prawdopodobnie już więcej się nie widzieli. Mieszko zmarł w 1034, a rządy rozpoczął Kazimierz. Mający 18 lat. Był on pod wpływem matki, która pomagała mu odnowić Polskę. Niestety wszystko poszło w rozsypkę. Doszło do buntu. Ludność spaliła kościoły i wróciła do pogaństwa. Dodatkowo Polskę najechali jeszcze Czesi i spalili wiele miast.

Kazimierz uciekł na Węgry, a potem do swojej matki do Niemiec. Czy Rycheza pochodząca z dynastii cesarzy rzymskich mogła mu pomóc? O jej pozycji świadczy fakt, że dalej mieszkając w Niemczech była tytułowana królową Polski. Przypomnijmy, że Mieszka II zniszczyły ataki z trzech stron. Zaatakowali Niemcy, Czesi i Rusini. Co zrobiła Rycheza? Skorzystała ze swoich kontaktów. Cesarz niemiecki Henryk III Salicki dał Kazimierzowi 500 ciężkozbrojnych rycerzy niemieckich oraz pieniądze. Doprowadził też do pokoju z Czechami. Tak więc Niemcy i Czesi nie byli już wrogami państwa polskiego, ale co z Rusinami?

Rycheza doprowadziła także do pokoju z Rusinami. W 1041 roku jej syn Kazimierz Odnowiciel pojął za żonę Dobroniegę Marię, córkę Włodzimierza Wielkiego, a siostrę Jarosława Mądrego. Rycheza miała jeszcze córkę, która urodziła się w roku koronacji, czyli w 1025. Miała ona na imię Gertruda. W 1043 roku miała ona już 18 lat. Matka wydała ją za mąż za Izjasława I, syna Jarosława Mądrego. W ten sposób dwa małżeństwa umocniły sojusz polsko-ruski. O żonie Kazimierza Dobroniedze postaram się nagrać osobny odcinek.

Osobny odcinek nagram też o Gertrudzie córce Rychezy. Teraz tylko kilka słów o Kodeksie Gertrudy. Rycheza dostała od swojego ojca Psałterz spisany na 233 wyprawionych skórkach. Był tam nie tylko tekst Psalmów z Biblii, ale także wiele rysunków. Taka książka w tamtych czasach kosztowała ogromne ilości pieniędzy. Za taki Psałterz można było dostać np. kilka wsi. Dzisiaj każdy z nas może mieć całą Biblię, ale wtedy fragment Pisma Świętego czyli ten Psałterz na 233 skórach był po prostu bezcenny.

Ten Psałterz stał się posagiem Rychezy, gdy wychodziła za Mieszka II. Później dała go córce Gertrudzie, gdy ta wychodziła za Izasława, późniejszego Wielkiego Księcia Kijowskiego. Potem wnuczka Gertrudy, księżniczka ruska Zbysława przywiozła ten Kodeks spowrotem do Polski. Początkowo był to tylko Psałterz. Później jednak Gertruda spisała tam także swoje modlitwy. Książka ta więc grubiała z czasem. Dzisiaj jest znana jako Kodeks Gertrudy.

Na koniec porównajmy rządy Mieszka II i rządami jego żony Rychezy. Przypomnijmy, że Mieszko II zrobił sobie wrogów prawie we wszystkich okolicznych państwach. Skutkiem tego zaatakowali go Niemcy, Rusini, a potem jeszcze Czesi. Gdy zmarł jego żona prowadziła zupełnie inną politykę. Wykorzystała swoje wpływy w Niemczech, dzięki czemu Kazimierz dostał wojsko i pieniądze od cesarza. Później wydała Kazimierza za księżniczkę ruską, a swoją córkę za księcia ruskiego. Skutkowało to tym, że Kazimierz dostał także pomoc wojskową oraz pieniądze od Rusinów. Z Czechami zawarto pokój.

Podsumowując na Mieszka napadli prawie wszyscy sąsiedzi. Rycheza zmieniła ich w sojuszników, którzy nie tylko przestali napadać, ale także dali pomoc wojskową i pieniężną. Oczywiście Rycheza oficjalnie nie rządziła. Władzę sprawował jej syn Kazimierz Odnowiciel. Można się jednak zastanowić czy mógłby odnowić Polskę i dostać ten tytuł bez pomocy matki? Pomogła mu też żona Dobroniega Maria, ale o tym w innym odcinku.

Rycheza Lotaryńska miała w sobie krew zarówno cesarzy rzymskich jak i bizantyjskich. Była wnuczką cesarza Ottona II i księżniczki bizantyjskiej Teofano. Jej babcia cesarzowa Teofano rządziła w imieniu małoletniego Ottona III i dała przykład swojej wnuczce. Gdy Mieszko II uciekł z Polski Rycheza wywiozła insygnia królewskie do Niemiec. Niektórzy polscy historycy ją za to krytykowali. Ona jednak nie chciała odebrać Polsce korony. Ona zabezpieczyła ją dla swojego syna Kazimierza. Gdy ten wrócił do Polski przywiózł te insygnia spowrotem.

Rycheza zmarła w 1063 roku. Została pochowana w Kolonii. W jednym z nekrologów napisano o niej: “Zmarła najsławniejsza Rycheza królowa Polski”. W 1959 dokonano otwarcia grobowca królowej. Okazało się, że była bardzo drobną osobą oraz, że miała złamany obojczyk. Prawdopodobnie spadła kiedyś z konia. Trudno powiedzieć co naprawdę się stało. Pamiętajmy jednak, że wtedy nie było prześwietleń, a złamane kości nawet u wielkich pozostawiano nieleczone. Co wy myślicie o tym złamaniu? Jak mogło do niego dojść? Napiszcie mi w komentarzu.

inne podkasty historyczne:
https://historiawgdzieci.pl/
https://www.spreaker.com/show/historie-biblijne

25 - Ryksa Elżbieta

9 juli 2022 | 15 min

Ryksa Elżbieta zapisała się nie tylko w historii Polski, ale także Czech. Nasi południowi sąsiedzi nazywali ją piękną Polką. Dla nas jest to Ryksa Elżbieta, a dla nich Eliška Rejčka. Zwróćcie uwagę nie tylko na wymowę, ale także na kolejność imion. Do tego jeszcze później wrócę. Zmarła w wieku 47 lat. W ciągu swojego życia widziała śmierć wielu bliskich jej osób. Szczególnie ostatni pogrzeb bardzo przeżyła, ale zacznijmy do początku.

Ryksa urodziła się 1 września 1288 roku w Poznaniu. Jej ojcem był Przemysł II, książę Wielkopolski, który później miał zostać królem Polski. Sam Przemysł urodził się w 1257, tak więc w chwili urodzenia Ryksy miał 31 lat. Matka Ryksy była drugą żoną Przemysła. Jego pierwsza żona Ludgara zmarła w dość tajemniczych okolicznościach. Przemysł poślubił ją gdy miał 16 lat, a ona 12 lat. Zmarła w wieku około 23 lat czyli po 10 latach małżeństwa nie rodząc żadnych dzieci. Z tego powodu niektóre kroniki podają, że została zamordowana przez Przemysła, który potrzebował potomka. W każdym razie Przemysł był wolny i ożenił się po raz drugi.

Nie wiemy kiedy dokładnie zmarła Ludgara. Została pochowana 15 grudnia 1283 w katedrze gnieźnieńskiej. Trzy dni później 18 grudnia 1283 roku Jakub Świnka został wyświęcony na księdza, a dzień później 19 grudnia na arcybiskupa gnieźnieńskiego. Czy jest jakieś połączenie pomiędzy tymi faktami? Możemy tylko zgadywać. Faktem jednak jest, że Przemysł II wraz ze dworem przebywał w Poznaniu, a jego żona w Gnieźnie. Byli w separacji. Jeżeli chodzi o arcybiskupa, to nie było nikogo na tym stanowisku od 1271 roku czyli przez 12 lat. Pomyślmy: Ludgara przebywa w Gnieźnie. Tam umiera i zostaje pochowana, a 3 dni później kantor kapituły gnieźnieńskiej zostaje wyświęcony na księdza, kolejnego dnia na arcybiskupa. Jak wy myślicie, czy Jakub Świnka dostał stanowisko arcybiskupa za przymknięcie oka na zabójstwo Ludgary?

Przejdźmy jednak do drugiej żony naszego księcia. Ryksa szwedzka była około 10 lat młodsza od Przemysła II. Małżeństwo zawarto per procura w szwedzkim Nyköping 11 października 1285. Przemysła zastępował notariusz Tylon. Dostał on później wieś Giecz. A gdy Ryksa szwedzka dotarła do Polski doszło do zawarcia właściwego ślubu, którego to udzielił prawdopodobnie Jakub Świnka. 1 września 1288 urodziła się córka, której nadano po matce imię Ryksa. Ta data 1 września 1288 roku jest ważna bo Ryksa Elżbieta to pierwsza Polska, której znamy dokładną datę narodzin i śmierci. Nie wiemy na przykład, kiedy zmarła jej matka Ryska szwedzka. Być może było to także tego samego dnia, czyli być może zmarła podczas porodu. Kronikarze zanotowali, że Ryksa szwedzka była ukochaną żoną Przemysła, w odróżnieniu od pierwszej Ludgary. Przemysł oddał jedną wieś biskupstwu poznańskiemu w zamian za wieczne palenie lampki przy grobie zmarłej żony Ryksy szwedzkiej.

Przemysł II ożenił się po raz trzeci z Małgorzatą Brandenburską w 1295. Małgorzata była córką Albrechta III, margrabiego brandenburskiego. W ten sposób Przemysł zabezpieczał swoje interesy na Pomorzu. Było to podwójne zabezpieczenie, bo sam ożenił się z Małgorzatą, córką Albrechta III brandenburskiego, a jego córka Ryksa już wcześniej (gdy miała trzy lata) została zaręczona z bratem jego żony Ottonem. Tak więc w zasadzie teraz Przemysł żenił się z siostrą narzeczonego swojej córki. Na ten ślub Przemysł i Małgorzata potrzebowali pozwolenia od papieża, bo byli kuzynami. Oboje byli prawnukami króla czeskiego Przemysła Ottokara I. W każdym razie małżeństwo to dawało sojusz z Brandenburgią.

Gdy Przemysł II żenił się z Małgorzatą Brandenburską w 1295 roku, jego córka Ryksa miała już 7 lat. Rok wcześniej w 1294 Przemysł odziedziczył Pomoże być może w ramach układu o przeżycie. Władał więc w tym momencie Wielkopolską oraz Pomorzem. Właśnie o ten drugi region mogły się toczyć wojny z Brandenburgią, a tak dzięki małżeństwu był pokój. Wcześniej przywiózł sobie koronę z Krakowa. Do koronacji doszło 26 czerwca 1295 w katedrze gnieźnieńskiej. Arcybiskup Jakub Świnka koronował Przemysła II i jego trzecią żonę Małgorzatę. Była to pierwsza koronacja władcy polskiego po 219 latach, a Ryksa stała się królewną.

Niestety 8 lutego 1296 doszło do zamachu. Przemysł II został porwany i zginął niedaleko Rogoźna. Udział w tym porwaniu i zabójstwie prawdopodobnie mieli Brandenburczycy, z którymi Przemysł miał przecież układ. Jego żona natychmiast zabrała małą królewnę Ryksę z klasztoru, gdzie przebywała i wyjechałą z nią do Brandenburgii. Ryksa miała wtedy około 8 lat. Matkę straciła bardzo wcześnie, teraz także ojca. Ale to nie koniec śmierci. W Brandenburgii czekał jej narzeczony Otton. Zmarł on trzy lata później w 1299. Oczywiście chętnych do ślubu z królewną nie brakowało. Rok później w 1300 roku królem Polski został Wacław II. Jeszcze przed swoją koronacją kazał sprowadzić Ryksę do Pragi. Miała ona wtedy 12 lat i była zbyt młoda. Tak więc do ślubu doszło trzy lata później w 26 maja 1303.

Ślub Ryksy w 1303 roku był połączony z jej koronacją. Na życzenie męża przyjęła wtedy imię Elżbieta i od tamtej pory jest znana jako Ryksa Elżbieta lub Eliška Rejčka. Czesi woleli używać tego drugiego imienia jako pierwszego. Jak się jednak pewnie domyślacie Ryksa Elżbieta niedługo zobaczyła śmierć kolejnej bliskiej osoby. W 1305 roku umarł jej mąż Wacław II. Na tron wstąpił pasierb Ryksy - Wacław III. Został on jednak zabity już rok później w 1306 roku. Ryksa Elżbieta znowu była dobrą partią. 16 października 1306 ożenił się z nią Rudolf III Habsburg, który w ten sposób umocnił swoją pozycję króla Czech. Kronikarze piszą jednak, że Rudolf zakochał się w 17-letniej królowej wdowie. Jak się pewnie domyślacie i to małżeństwo nie trwało długo. 3 lipca 1307 czyli niecały rok po ślubie Rudolf umarł.

Ryksa Elżbieta objęła wtedy władzę nad miastem Hradec. Od czasów jej rządów w tym miejscu miasto nazywa się Hradec Králové, co można przetłumaczyć jako Gród Królowej. Teraz co roku we wrześniu w Hradec Králové odbywa się jarmark królowej Elżbiety. Przypominam, że Czesi ją nazywają Eliška Rejčka. Przez trzy lata trwała w Czechach wojna domowa. Ostatecznie w 1310 roku królem Czech został Jan Luksemburski. Nie ożenił się on jednak z podwójną już wdową Ryksą Elżbietą, ale z córką Wacława II czyli pasierbicą Ryksy. Jan Luksenburski miał wtedy 14 lat, a jego żona Elżbieta Przemyślidka miała 18 lat. Nie było to szczęśliwe małżeństwo Jan był niedojrzały i przez całe życie interesowały go głównie turnieje rycerskie.

Ryksa Elżbieta podczas rządów Jana Luksenburskiego dalej używała tytułu królowej Czech i działała w opozycji do króla. Jej bliskim współpracownikiem był Henryk z Lipy, czeski rycerz, który piastował wiele stanowisk, między innymi był marszałkiem i hetmanem. Współpraca królowej Ryksy i Henryka z Lipy przekształciła się w romans. Niestety Jan Luksenburski aresztował Henryka w 1315 roku. Rok później go jednak zwolnił, co ostatecznie doprowadziło do ugody z Ryksą. Ta sprzedała swoje dobra we Wschodnich Czechach i osiedliła się z Henrykiem w mieście Brno. Do małżeństwa nigdy nie doszło, bo to dawałoby Henrykowi prawa do tronu. Żyli więc wspólnie bez ślubu. Niestety 26 sierpnia 1329 roku Henryk zmarł, co Ryksa Elżbieta bardzo przeżyła. Wstąpiła wtedy do klasztoru.

Sama Ryksa, zwana piękną Polką zmarła 6 lat później 19 października 1335. Została pochowana obok swojego ukochanego Henryka w bazylice Wniebowzięcia Maryi Panny w Brnie. Widziała śmierć wielu bliskich osób. Dwa lata po niej czyli w 1337 zmarła jej jedyna córka Agnieszka. Sama Ryksa Elżbieta jest chyba bardziej znana w Czechach. Tam oczywiście pod imionami Eliška Rejčka lub jako piękna Polka. Szczególnie chyba miasta Hradec Králové i Brno (dawniej się wymiawiało Berno), chyba głownie w tych miastach pamięta się piękną Ryksę.

Podsumowując. Ryksa Elżbieta była pierwszą Polką, które znamy dokładną datę urodzin oraz śmierci. Jej matka zmarła być może już podczas porodu. Gdy miała 8 lat zginął jej ojciec król Polski Przemysł II. Gdy miała 11 lat zmarł jej narzeczony Otton. W 1303 została żoną Wacława II oraz królową Czech i Polski. Z tego małżeństwa pochodzi jej córka Agnieszka. Jej mąż Wacław II zmarł jednak w 1305 roku. Rok później zginął jej pasierb Wacław III. Tak więc w 1306 została żoną Rudolfa III Habsburga, który podobno zakochał się w pięknej wdowie. Zmarł jednak w 1307 roku. Królem został 14-letni Jan Luksemburski. Królowa Ryksa związała się wtedy z rycerzem Henrykiem z Lipy. Gdy zmarł w 1329 wstąpiła do klasztoru. Pochowana jest w katedrze w Brnie wraz z ukochanym, a pamięta się ją głównie w mieście Hradec Králové, czyli w Grodzie Królowej Elżbiety.

23 - Świętosława

30 juni 2022 | 12 min

Świętosława to kobieta, o której wiemy bardzo niewiele. Była ona prawdopodobnie córką Mieszka I i Dobrawy. Nie wiemy jednak kiedy się urodziła. Historycy podają możliwe daty od 960 do 972. Jeżeli jednak urodziła się przed 965 to nie mogła być córką Dobrawy, ale wcześniejszej żony Mieszka. Przypomnę, że do ślubu Mieszka z Dobrawą doszło właśnie w 965. Wcześniej Mieszko miał mieć aż 7 żon. Jeżeli więc Świętosława urodziła się przed 965 nie była córką Dobrawy. Jeżeli jednak urodziła się później, np. w 972 to była córką Mieszka i Dobrawy.

Mieszko I ożenił się z czeską księżniczką Dobrawą w 965. Niemiecki kronikarz Thietmar z Merseburga wspomina, że nakłoniła ona Mieszka do chrztu. Doszło do tego rok po ślubie czyli w 966. W kolejnym 967 roku urodził się Bolesław, który dostał później przydomek Chrobry. Jeżeli Świętosława urodziła się po nim mogło to być już w 968 roku. Nie jesteśmy jednak tego pewni. Nie ma w tym nic dziwnego, że nie znamy daty urodzin tej księżniczki. Pierwszą Polką, której znamy datę urodzin i śmierci była dopiero Ryksa Elżbieta, córka Przemysła II, ale ona żyła 200 lat później.

Świętosławę wydano ją za mąż za Eryka Zwycięskiego, króla Szwecji. Było to między 980 a 984. Jeżeli założymy, że urodziła w 968 to miała pomiędzy 12 a 16 lat. Eryk Zwycięski dostał swój przydomek dzięki zwycięstwu nad Duńczykami, których pokonał mając po swojej stronie wojska brata swojej żony czyli Bolesława Chrobrego. Dania była zagrożeniem zarówno dla Szwecji jak i dla ówczesnej Polski. Przypomnę, że Mieszko i Bolesław rządzili Pomorzem od Gdańska do Kołobrzegu.

Świętosława jako córka Mieszka i Dobrawy była z pewnością chrześcijanką. Wyszła też za mąż za chrześcijańskiego władcę, króla Szwecji Eryka Zwycięskiego. Jej mąż porzucił jednak chrześcijaństwo i wrócił do wiary swoich przodków. Nie wiemy jak na to zareagowała Świętosława, ale wnioskując z jej późniejszego (raczej niechrześcijańskiego zachowania) poparła w tym męża. Świętosława urodziła Erykowi syna Olafa. W 995 roku Eryk zmarł, a na tronie zasiadł jego syn Olaf, który mógł mieć około 15 lat. Tak naprawdę rządziła więc wtedy jego matka Świętosława.

Rok po śmierci męża czyli w 996 wyszła za mąż za króla Danii Swena Widłobrodego. Przypomnę, że jej pierwsze małżeństwo było sojuszem Szwecji i Polski przeciwko Danii. Teraz Świętosława wychodziła za Swena pieczętując sojusz Duńsko Szwedzki przeciwko Norwegii. Ta koalicja Duńczyków, Szwedów i prawdopodobnie także wojów Bolesława Chrobrego brata Świętosławy pokonała Norwegów. Było to we wrześniu 999 lub 1000 roku. Norwegia została podzielona pomiędzy Duńczyków i Szwedów. Tak więc Świętosława powiększyła królestwo swojego syna Olafa Skötkonunga.

Tak więc jej drugie małżeństwo z królem Danii było wymierzone w Norwegię. Niektóre źródła podają, że początkowo Świętosława chciała wyjść za mąż, za króla Norwegii Olafa I Tryggvasona, ale ten ją odrzucił. Tak więc Świętosława doprowadziła do sojuszu z Danią. Olaf, król Norwegii zginął. Jego państwo zostało podzielone pomiędzy Szwedów i Duńczyków, a Świętosława miała swoją zemstę. Tutaj warto się zatrzymać chwilę nad jej imieniem - Świętosława. Wikingowie przetłumaczyli je na Sygryda lub Sigrid i dodali jej do imienia przydomek Storråda, który znaczy dumna, wyniosła lub harda. Elżbieta Cherezińska napisała powieść beletrystyczno-historyczną o Świętosławie i dała jej tytuł: “Harda”.

Jako inny powód tego przydomka podaje się opowieść o oświadczynach króla Vestfoldii - Haralda Grenske. Było to malutkie państewko, dzisiaj jest to teren należący do Norwegii. Gdy ten król Harald wyraził chęć ożenienia się ze Świętosławą ona kazała go spalić żywcem, aby przestrzec innych mało ważnych królów aby nie proponowali jej małżeństwa. Doprowadziła więc do śmierci przynajmniej dwóch królów. Jednego za to, że chciał się z nią ożenić, a drugiego za to, że nie chciał.

Świętosława i Swen Widłobrody mieli około pięciorga dzieci. Warto wspomnieć o dwóch synach znanych później jako: Harald II Svensson i Kanut II Wielki oraz o córce, która też miała na imię Świętosława. O synach powiem za chwilę więcej. Warto jednak na chwilę zatrzymać się na córce. Imię tej córki jest jednym z dowodów na to, że jej matką była Świętosława. Musicie pamiętać, że kroniki często wspominały tylko o ojcach i z tego powodu nie ma zawsze pewności kim była matka. Jednak imię córki, a później także imię wnuczki brzmiało właśnie Świętosława co upewnia nas w tym, że były to dzieci i wnuki polskiej księżniczki.

Pięcioro dzieci mogłoby wskazywać na dobre małżeństwo. Tak jednak nie było. Około roku 1002 Swen wypędził swoją żonę, która wróciła do Polski i mieszkała u swojego brata Bolesława Chrobrego. Warto tutaj przypomnieć datę ślubu, był to rok 996, a wygnano ją w 1002. Tak więc małżeństwo trwało jakieś 6 lat, w tym czasie Świętosława urodziła 5 dzieci. Tak więc w zasadzie non-stop była w ciąży. W 999 lub 1000 roku pokonano Norwegów i podzielono ich kraj, a dwa lata później Swen wygnał niepotrzebną mu już żonę.

Swen zmarł w roku 1014. Jego synowie Harald i Kanut popłynęli do Polski sprowadzić swoją matkę. Kanut zdobył w 1016 roku Anglię. W swoich szeregach miał nie tylko wikingów, ale także wojska od swojego wujka Bolesława Chrobrego. Tak więc wojowie Chrobrego byli prawdopodobnie pierwszymi Polakami, którzy przybyli do Anglii. Kanutowi prawdopodobnie towarzyszyła także matka Świętosława. Kanut przeszedł do historii jako Kanut Wielki. Był królem Danii, Norwegii oraz Anglii. Nie wiemy co dalej się stało z Świętosławą, ale jest prawdopodobne, że została pochowana właśnie w Anglii.

Podsumowując. Świętosława była prawdopodobnie córką Mieszka i Dobrawy. Niektórzy kronikarze podają, że była siostrą Bolesława, a więc urodziła się prawdopodobnie po nim, być może w 968. Została żoną króla Szwecji, który był chrześcijaninem, ale potem wrócił do swojej religii. Urodziła mu syna, który rządził Szwecją po śmierci ojca. Świętosława jako królowa wdowa miała wielu konkurentów. Jednego kazała spalić żywcem. Sama chciała wyjść za mąż za króla Norwegii. Gdy jej odmówił weszła w sojusz z królem Danii, czyli wzięła z nim ślub i doprowadziła do zabicia króla Norwegii, który jej odmówił. Pół Norwegii dostał król Danii, mąż Świętosławy, a drugą połowę król Szwecji, czyli syn Świętosławy. Z małżeństwa z królem Danii urodziło się prawdopodobnie kilkoro dzieci, z których warto wymienić szczególnie Kanuta Wielkiego. Po urodzeniu tych dzieci Świętosława została wygnana z Danii i wróciła do Polski. Po śmierci jej męża jej synowie, w tym Kanut przybyli po nią do Polski. Przy okazji dostali wojsko od Bolesława Chrobrego, który był ich wujkiem. W 1016 roku zdobyli Anglię. Świętosława jeszcze wtedy żyła i prawdopodobnie była wraz z synem w Anglii.

Rodzina Świętosławy. Najpierw wyszła za mąż za króla Szwecji Eryka Zwycięskiego. Owocem tego małżeństwa był syn Olaf, który po ojcu został królem Szwecji. Później wyszła za mąż za króla Danii Swena Widłobrodego. Owocem tego małżeństwa było dwóch synów: Harald i Kanut. Harald został królem Danii, a Kanut zdobył sobie Anglię i został jej królem. Później gdy Harald zmarł Kanut został także królem Danii. Jeszcze później dołączył sobie Norwegię, tak więc ostatecznie Kanut wielki rządził Anglią, Danią i Norwegią.

20 - Neandertalczyk

16 juni 2022 | 12 min

Dzisiaj chciałbym się skupić na neandertalczyku. Skłoniło mnie do tego kilka dyskusji w internecie. Spotkałem wielu ludzi, którzy wierzą, że neandertalczyk został wybity przez ludzi. Co mówią fakty? Kim w ogóle jest neandertalczyk? O tych chciałbym wam dzisiaj opowiedzieć.

Pierwsze kości, które dziś uważa się za należące do neandertalczyków znaleziono już w 1829 roku w Belgii. Później w 1848 odkryto kości na Gibraltarze. Oglądał je Darwin i doszedł do wniosku, że to kości przodka człowieka. Potem w 1856 w niemieckim Neandertalu odkryto niekompletny szkielet o grubym wale nadczołowym. W publikacjach przedstawiono neandertalczyków jako pochylone, włochate stwory. Tutaj chciałbym zwrócić waszą uwagę na fakty. Rysownicy tych publikacji opierali się na jednym, niekompletnym znalezisku. Rysowanie pochylonych i włochatych postaci nie opierało się na faktach, ale na wyobraźni rysowników. Trzy lata później po tym odkryciu czyli w 1859 Darwin opublikował “O powstawaniu gatunków”.

Wiele osób wyobraża sobie wygląd neandertalczyka jako taką pochyloną, bardzo owłosioną małpę człekokształtną. Innym przypomina się aktor Ron Perlman, który grał w filmie “Walka o ogień”. Jaka jest jednak prawda? Rysunki przedstawiające pochylonych neandertalczyków pochodzą z czasów gdy znaleziono osobnika, który był prawdopodobnie chory. Obecnie mamy około 400 szkieletów neandertalczyków i ich budowa jest prawie taka sama jak ludzka. Czaszka neandertalczyka różni się tym, że nie ma on wysuniętej brody jak my. Mieli za to gruby wał nadczołowy. Ich czaszka jest też dłuższa podczas gdy nasza jest bardziej okrągła. Czaszka neandertalczyka jest bardziej podobna do małpiej i chyba z tego powodu uważano, że jest to przodek człowieka.

Pierwsze znalezione kości były zdeformowane i tak powstały rysunki pochylonych neandertalczyków. Później jednak znaleziono więcej kości. W tej chwili mamy około 400 szkieletów neandertalczyków. Badania antropologiczne ich szczątków oraz przedmiotów znalezionych w pobliżu wskazują na to, że neandertalczycy nie różnili się od ludzi. To byli po prostu ludzie. Mało tego znaleziono kości ludzi, którzy żyli w tym samym okresie co neandertalczycy. Wtedy powstała teoria, że ludzi wybili neandertalcyków. Jakie są fakty?

Zauważmy znaleziono 400 szkieletów neandertalczyków w całej Europie, między innymi w Polsce. Te szkielety różnią się między sobą. Innymi słowy ci neandertalczycy się zmieniali. Dlaczego? Jedna z teorii mówi, że krzyżowali się oni z ludźmi. Jeżeli tak było to byłby to jeszcze jeden dowód, że neandertalczycy byli jednym z gatunków ludzkich, czymś jak inna rasa. Te teorie nie opierają się wyłącznie na przypuszczeniach, naukowcy twierdzą, że niektórzy żyjący obecnie ludzie mają geny neandertalczyków. Być może należy do nich aktor Ron Perlman. Inni wskazują na fizjonomię Steve’a Woźniaka.

Dlaczego nie ma dzisiaj neandertalczyków? Czy zostali wymordowani przez ludzi? Niekoniecznie. Wspomniałem już o jednej teorii, która mówi o krzyżowaniu. Tak więc neandertalczycy dalej są wśród nas bo (jeżeli ta teoria jest prawdziwa) żyją ich potomkowie. Inna teoria mówi o zmianie klimatu np. przez wybuch wulkanu Campi Flegrei. Miał on spowodować oziembienie i wyginięcie neandertalczyków, którzy w odróżnieniu od ludzi mieszkali bardziej na północy. Inna teoria mówi o tym, że kontakt ludzi z neandertalczykami spowodował wymianę pasożytów i drobnoustrojów. Ta teoria mówi, że neandertalczyków wybiły ludzkie pasożyty.

Inna teoria mówi o tym, że ludzie byli lepiej przystosowani. Niektórzy naukowcy zwracają uwagę na przystosowanie do biegania lub oswojenie psów. Wg tej teorii ludzie nie wybili neandertalczyków, ale po prostu dzięki bieganiu i psom lepiej polowali czym zabierali żywność, której brakowało neandertalczykom.

Badanie wieku kości wskazuje, że Neandertalczycy żyli bardzo długo. Jeżeli wierzyć tym badaniom to między najstarszym neandertalczykiem, a tym najmłodszym było około 300 tysięcy lat. Wypada więc, że z każdego tysiąclecia znaleziono 1,3 neandertalczyka. Przypominam, że szkieletów było 400. Jeżeli byli oni wymordowani przez ludzi, to przyznacie, że trwało to dość długo. Wymordowanie neandertalczyków zajęło ludziom 300 tysięcy lat.

Podsumowując te różne teorie. 1. Neandertalczycy mogli się krzyżować z ludźmi, a więc dalej żyją. 2. Zostali wymordowani przez ludzi. 3. Zostali wybici przez ludzkie pasożyty. 4. Zostali zabici przez jakąś katastrofę naturalną, np. wybuch superwulkanu. 5. Byli gorzej przystosowani niż ludzie. Jak więc widzicie teorii jest wiele, a my nie wiemy jaka jest prawda. Osobiście skłaniam się do teorii, że skrzyżowali się z ludźmi. Wiele wskazuje na to, że to byli ludzie, tyle że innej rasy. Jeden z naukowców sir Fred Hoyle napisał: “There is no evidence that Neanderthal man was in any way inferior to ourselves”, co można przetłumaczyć jako: “Brak dowodów na to, żeby neandertalczyk ustępował nam pod jakimkolwiek względem”. Z kolei paleoantropolog Milford H. Wolpoff napisał: “Neandertalczycy mogli być autentycznymi przedstawicielami rasy ludzkiej”. Tak więc w zależności od autorów prac naukowych neandertalczyk klasyfikowany jako podgatunek człowieka rozumnego – Homo sapiens neanderthalensis – lub odrębny od niego gatunek – Homo neanderthalensis.

Podsumowując. Niektórzy naukowcy mają brzydki zwyczaj wyciągania wniosków z niepełnych materiałów. Np. wyciągano pospieszne wnioski z jednego dostępnego szkieletu. Później okazało się, że był to szkielet chorej osoby. Później znalezione szkielety neandertalczyków, których obecnie jest około 400 dowiodły, że nie różnili się oni wiele od ludzi. Inni naukowcy mają jeszcze inny brzydki zwyczaj. Tworzą teorię i potem mówią wyłącznie o swojej teorii nie wspominając o innych. Niestety tak jest w wypadku izraelskiego historyka o nazwisku Harari. Twierdzi on, że ludzie wymordowali neandertalczyków. Po pierwsze jego twierdzenia nie są oparta na żadnych faktach. Po drugie istnieją inne teorie równie prawdopodobne, a może nawet bardziej. Nauka nie jest zgodna co do tego czy neandertalczyk był podgatunkiem człowieka czy odrębnym gatunkiem. Jeżeli prawdą jest to pierwsze to niektórzy z nas mają geny neandertalczyków do dzisiaj.

Chciałbym też zwrócić uwagę na różnicę pomiędzy historią, a archeologią. Np. historia nam mówi, że Jagiełło miał trzech synów z Zofią. Archeologia może nam tutaj pomóc. Możemy przebadać materiał genetyczny Jagiełły, Zofii i ich synów i potem np. dojść do wniosku, że Zofia zdradziła Jagiełłę. Archeologia jest nauką pomocniczą, która może potwierdzić to co wiemy z historii. Niestety gdy nie ma spisanej historii, a mamy tylko archeologię to niewiele możemy zrobić. Tym bardziej, że materiał genetyczny im starszy tym trudniejszy do badania. Tak więc wydobycie szkieletu daje nam informacje tylko o tym, że ten osobnik żył. Nie wiemy np. czy miał dzieci i czy w związku z tym Ron Perlman jest jego potomkiem.

18 - Jane Austen i okres regencji

1 juni 2022 | 22 min

W tej audycji chciałbym przybliżyć czasy georgiańskie, autorkę Jane Austen oraz jej powieści. Najpierw wyjaśnijmy kilka terminów.
W Anglii rządzili Stuartowie, ponieważ jednak jeden z ostatnich królów tej dynastii był katolikiem Anglicy wygnali go z kraju. Krótko panowały jego córki Mary i Anna. Potom zaproszono elektorów hanowerskich. Królowie z tej dynasti mieli najczęściej na imię Jerzy, po angielsku George, a więc ta epoka jest nazywana epoką gregoriańską. Ciekawy okres historii to panowanie Jerzego III. Wtedy USA ogłosiło niepodległość. Później wybuchły wojny napoleońskie. Sam Jerzy III zwariował i przez 10 lat rządził jego syn Jerzy IV. Ten okres epoki georgiańskiej nazywa się okresem regencji. To 10 lat od 1811 do 1820. Jerzy IV w zasadzie jeszcze wtedy nie był królem Jerzym IV, ale był księciem Walii oraz księciem regentem. Właśnie w okresie tych 10 lat wydano 6 powieści Jane Austen. Z tego powodu nazywana jest ona autorką okresu regencji.

Co się wydarzyło w okresie regencji?
Rok 1811 - książę Walii Jerzy zostaje księciem regentem z powodu choroby umysłowej jego ojca Jerzego III. Wellington walczy z wojskami Napoleona na Półwyspie Iberyjskim. Została opublikowana pierwsza powieść Jane Austen czyli “Rozważna i romantyczna”
Rok 1812 - premier Spencer Perceval ginie w zamachu. Wybucha wojna brytyjsko-amerykańska nazywana też wojną 1812 roku. Rodzi się Charles Dickens. Napoleon wyrusza na Rosję, co później Mickiewicz opisuje w ostatniej księdze Pana Tadeusza, która jest zatytułowana Rok 1812.
Rok 1813 - została skonstruowana lokomotywa Puffing Billy, która działa do dzisiaj. Jane Austen opublikowała swoją drugą powieść “Duma i uprzedzenie”.
Rok 1814 - Napoleon abdykował i został wysłany na Elbę. Brytyjczycy spalili Biały Dom w USA, działo się to podczas tej wojny, którą nazywa się wojną 1812 roku. Jak jednak widać wojna trwała trochę dłużej, bo aż do 1815 roku. Na ulicach Londynu zapłonęły latarnie gazowe, a na rzece Tamizie odbył się ostatni jarmark. Jane Austen wydała trzecią powieść “Mansfield Park”.
Rok 1815 - to oczywiście 100 dni Napoleona, czyli jego ucieczka z Elby i później przegrana pod Waterloo. Napoleona wysłano na Św. Helenę. Weszły w życie Ustawy Zbożowe (ang. Corn Laws). Ustawy te przegłosowali arystokraci i wielcy właściciele ziemscy. Jane Austen wydała czwartą powieść “Emma”
Rok 1816 - to tzw. “rok bez lata”. Wybuchł wulkan na Indonezji, a pył w atmosferze sprawił, że na całym świecie spadła temperatura i nie było lata. Właśnie wtedy Mary Shelley napisała Frankensteina.
Rok 1817 - w wieku 41 lat zmarła Jane Austen.
Rok 1818 - opublikowano Frankensteina. Urodziła się Emily Brontë. Pośmiertnie wydano piątą i szóstą powieść Jane Austen czyli “Opactwo Northanger” oraz “Perswazje”.
Rok 1819 - Walter Scott opublikował powieść Ivanhoe. Urodziła się późniejsza królowa Wiktoria. Pierwszy statek parowy przepłynął Atlantyk. Brytyjczycy założyli miasto-port Singapur.
Rok 1820 - umiera Jerzy III, a książę regent zostaje królem Jerzym IV. Przez parlament przechodzi ustawa dająca królowi prawo do rozwodu z jego żoną Karoliną. Jerzy IV zdradzał swoją żonę, a ona jego. Właśnie to król chciał wykorzystać do rozwodu. Była ona jednak popularna i Jerzy IV się z nią nie rozwiódł. Nie zaprosił jednak żony na koronację rok później. Powstało Królewskie Towarzystwo Astronomiczne. Odkryto Wenus z Milo.

Teraz chciałbym omówić powieści Jane Austen i ich osadzenie w historii.
Jane Austen zaczęła pisać dość wcześnie. Jej pierwsze trzy powieści czyli “Rozważna i romantyczna”, “Duma i uprzedzenie” oraz “Opactwo Northanger” napisała jeszcze w latach 1790-tych. My znamy je z wersji opublikowanych w czasach regencji czyli około 20 lat później. Niewiele wiemy o tych wcześniejszych wersjach, ale istnieje pogląd, że np. “Duma i uprzedzenie” początkowo było powieścią epistolarną czyli skonstruowaną w formie listów. Austen napisała inną swoją powieść “Lady Susan” właśnie w tej formie. W wersji “Dumy i uprzedzenia”, które my znamy spora część to listy, np. list, który napisał Darcy do Lizzy.
Pierwsze dwie powieści (“Rozważna i romantyczna” oraz “Duma i uprzedzenie”) skupiają się na sytuacji kobiet z wyższych klas. Miały one komfortowe życie tak długo jak żył ich ojciec. Po jego śmierci często zostawały z niczym. Majątek przechodził najczęściej na najstarszego męskiego potomka rodu, czasami był to daleki kuzyn tak jak William Collins z “Dumy i uprzedzenia”. Kobieta musiała wyjść dobrze za mąż aby zaopiekować się swoją matką oraz rodzeństwem. Stare panny często pozostawały na utrzymaniu swoich braci, którzy mogli pracować. Praca dla kobiet była bardzo ograniczona.
Sama Jane Austen pisała dużo i była zachęcana przez ojca do tego, ale przez długi czas nic nie zarabiała. Za wydanie “Rozważnej i romantycznej” Austen zapłaciła £460. To pierwsze wydanie to było 750 egzemplarzy. Sprzedano je w ciągu dwóch lat i Austen zarobiła £140. Książka była wydana w trzech tomach, a na okładce jako autorkę podano “Pewną panią” (ang. “A Lady”).
Drugą książkę czyli “Dumę i uprzedzenie” opublikowano w 1813 roku. Na okładce napisano, że powieść napisała autorka “Rozważnej i romantycznej. Tym razem Austen nie bawiła się w płacenie za wydanie tylko zażądała od wydawcy £150 za prawa do wydawania. Dostała tylko £110. Za pierwszą książę była odpowiedzialna i gdyby się nie sprzedała Austen musiałaby za to zapłacić. W 1813 nie wiedziała jeszcze, że pierwsza książka się sprzedała w całości i że zarobiła £140, tak więc podjęła tą decyzję, że sprzedała prawa do wydawania swojej drugiej książki, która okazała się najbardziej znaną. W tej drugiej powieści warto zwrócić uwagę na relację Lizzy z siostrą i ojcem. Bardzo to przypominało prawdziwe relacje autorki z siostrą Kasandrą oraz ojcem pastorem.
Trzecią wydaną w 1814 książką był “Mansfield Park”. W tej książce jest poruszona sprawa niewolnictwa. Już sam tytuł zdaje się do tego nawiązywać. Lord Mansfield podczas procesu w sądzie powiedział, że “angielskie powietrze jest zbyt czyste, aby oddychali nim niewolnicy”. Chodziło o to, że każdy niewolnik przywieziony do Anglii automatycznie miał zostać uwolniony. Główną bohaterka tej powieści jest Fanny Price. Jest ona córką ubogiej krewnej i zostaje wybrana spośród swojego rodzeństwa aby zostać adoptowaną przez bogatszych krewnych. Podobny los spotkał trzeciego brata autorki. Edward został adoptowany przez rodzinę o nazwisku Knight i był później znany jako Edward Knight. Zapewnił on matce i swojej siostrze dom w posiadłości, którą odziedziczył po ludziach, którzy go adoptowali. Ostatnie lata życia Jane Austen spędziła właśnie w domu w Chawton, domu, który dostała od brata Edwarda.
Czwarta powieść wydana w 1815 roku to Emma. Autorka nauczyła się już na błędach z przeszłości, że nie warto sprzedawać praw do swoich książek i sama wydała tą powieść. Mimo, że to czwarta książka na okładce wspomniała tylko o drugiej powieści. Czytamy tam, że “Emmę” napisała autorka “Dumy i uprzedzenia”. Widać z tego, że już wtedy ta druga powieść była najpopularniejsza. Ta czwarta powieść czyli “Emma” została zadedykowana księciu regentowi. Wcale nie dlatego, że Jane Austen go lubiła, ale dostała taki rozkaz od królewskiego bibliotekarza, który twierdził, że książe regent lubi powieści Austen. W pierwszych trzech powieściach Austen opisywała kobiety, które były zmuszone szukać męża albo żyć w biedzie. Ta czwarta powieść opisuje losy bogatej Emmy, która zaraz na początku zapowiada, że nie wyjdzie za mąż, bo nie musi. Austen przedstawia w tej powieści dość humorystyczną postawę snobistycznej panny, która początkowo uważa, że wszystko wie najlepiej. Mimo tych wad dla wielu jest to jedna z ulubionych postaci z książek Austen.
Piąta powieść to “Opactwo Northanger”. Została ona wydana w 1818 czyli rok po śmierci Jane Austen. Ta książka przypomina trochę “Don Kichota”. Opowiada historię dziewczyny, która naczytała się powieści gotyckich i wierzy, że prawdziwe życie wygląda tak jak fabuła takiej książki. Wyjaśniając tytuł. Król Henryk VIII zarekwirował wszystkie klasztory i sprzedał je ludziom prywatnym. Tak więc tytułowe “Opactwo” to miejsce, które w przeszłości było klasztorem, a teraz jest siedzibą generała Tilneya.
Szósta powieść to wydane także w 1818 roku “Perswazje”. Jest to moja ulubiona powieść tej autorki. “Opactwo” i “Perswazje” zostały w tym 1818 roku razem w czterech tomach. Na okładce dalej nie było nazwiska Jane Austen. Akcja książki dzieje się w 1814 roku. Jest to ważne dla czytelnika. Przypomnę, że to był rok spokoju. Napoleon był na Elbie. Jednak czytelnik czytający wtedy wiedział, że choć książka kończy się happy endem w 1814, to w następnym roku wojna odżyje na nowo i bohaterowie będą musieli wypłynąć na wojnę. Chociaż więc wojna nie jest wspomniana wprost to czytelnik w tamtych czasach wiedział co znaczy rok 1814. Podobnie jak pierwsi czytelnicy Pana Tadeusza wiedzieli co oznaczał rok 1812.
Wiele osób wierzy, że Austen napisała tylko tych 6 powieści. Jeden z brytyjskich czytelników zażartował kiedyś i gdy go zapytano ile powieści przeczytał powiedział: “Wszystkie sześć”. Miał oczywiście na myśli tych sześć najbardziej znanych powieści Austen. Jednak w 1871 roku czyli 54 lata po śmierci opublikowano drugie wydanie biografii Austen napisanej przez jej najstarszego brata Henry’iego. W tym drugim wydaniu dodano nigdy nie opublikowaną krótką nowelę epistolarną. Wydawca na grzbiecie tego wydania umieścił tytuł “Lady Susan”. Dawało to wrażenie, że jest to gruba książka podczas gdy tak naprawdę było to drugie wydanie biografii i tej krótkiej powieści. Wg wielu badaczy “Lady Susan” jest najstarszą ukończoną książką Austen. Nie wydała jej jednak za życia. Dlaczego? Większość bohaterek jej książek jest moralnie dobra (...)

13 - Elżbieta Granowska

25 april 2022 | 9 min

Elżbieta Granowska miała bardzo ciekawe życie. Niekoniecznie oznacza to, że zawsze była szczęśliwa. Była najbogatszą panną do wzięcia w Królestwie Polskim. Zacznijmy jednak od początku. Urodziła się prawdopodobnie w 1370 roku. Był to ważny rok dla historii Polski. Zmarł wtedy Kazimierz III Wielki. Zmarł 5 listopada 1370. Ludwik Węgierski wiedział, że nie ma dużo czasu i przybył szybko do Polski. Już 12 dni po śmierci Kazimierza, 17 listopada 1370 roku Ludwik został koronowany. Prawdopodobnie właśnie w tym roku, w 1370 urodziła się Elżbieta Granowska.

Jej ojciec Otton z Pilczy był bliskim doradcą króla Kazimierza Wielkiego. Dostał od niego Łańcut. Matką była Jadwiga Melsztyńska. Również Jadwiga pochodziła z rodu ludzi bliskich królowi. Warto choćby wspomnieć Spytka z Melsztyna. Tak więc Elżbieta Granowska była córką bogatych i wpływowych rodziców. Jak ważna była jej rodzina świadczy fakt, że jej matka, czyli Jadwiga Melsztyńska została matką chrzestną nowego władcy Polski Jagiełły, który wtedy przyjął imię Władysław. Ponieważ Jadwiga została matką chrzestną Władysława Jagiełły to jej córka Elżbieta stała się chrzestną siostrą króla. Jeżeli urodziła się w 1370 roku to w chwili chrztu Jagiełły Elżbieta miała 16 lat. Jagiełło został ochrzczony 15 lutego 1386.

Prawdopodobnie rok wcześniej czyli w 1385 roku zmarł Otton z Pilczy czyli ojciec Elżbiety. Stała się ona wtedy dziedziczką wielu włości. Z tego właśnie powodu została porwana w 1389 roku. Wiseł Czambor porwał Elżbietę i jej matkę Jadwigę. Poślubił on Elżbietę. Król Władysław Jagiełło wysłał jednak Jana z Jičina, który uwolnił obie niewiasty. Mając królewskie błogosławieństwo Jan sam się ożenił z Elżbietą. Wiseł został jednak uwolniony z więzienia i zaczął się upominać o swoją żonę. Jan z Jičina, za zgodą króla zasadził się na niego z 12 kusznikami i zastrzelił Wisła, gdy ten wychodził z łaźni. W ten sposób zmarł pierwszy mąż Elżbiety. Niedługo potem także drugi, jej wybawiciel Jan.

Źródła historyczne różnie o tym mówią. Być może obaj zarówno Wiseł jak i Jan byli porywaczami i zmusili Elżbietę do małżeństwa. W każdym bądź razie po ich śmierci Elżbieta wyszła za mąż za Wincentego Granowskiego. Z tego małżeństwa pochodzi pięcioro dzieci. Jednym z jej synów był Jan, który był prapradziadkiem Barbary Radziwiłłówny. Tak więc sama Elżbieta była prapraprababcią Barbary Radziwiłówny. Elżbieta przeszła do historii z nazwiskiem swojego trzeciego męża. Przeszła do historii jako Elżbieta Granowska. Wincenty Granowski zmarł prawdopodobnie w 1410 roku. Prawdopodobnie został otruty przez Krzyżaków.

Władysław Jagiełło ożenił się do tej pory dwa razy. Oba małżeństwa były polityczne. Najpierw ożenił się z Jadwigą. Gdy ta umierała zaleciła Jagielle ożenić się z wnuczką Kazimierza Wielkiego. Ten nie będąc pewny swoich praw do tronu zrobił to. Gdy jednak jego druga żona czyli Anna Cylejska zmarła w 1416 roku postanowił ożenić się ponownie tym razem już nie z powodów politycznych. Jego trzecią żoną została właśnie Elżbieta Granowska. Przypominam, że jej matka była chrzestną króla, tak więc musiał on dostać pozwolenie, aby ożenić się ze swoją siostrą. Elżbieta była jego siostrą chrzestną, ale w tamtych czasach uważano ich za rodzeństwo.

Małżeństwo z Elżbietą był krytykowane na dworze. Stanisław Ciołek napisał bajkę, w której lew poślubia świnę, bo ta rzuciła na niego urok. Jak rzuciła ten urok? Król przebywał u niej w Łańcucie. Podobno to małżeństwo zalecała Jagielle jego siostra Aleksandra Olgierdówna, która była księżną mazowiecką. Przypomnijmy jednak, że Jagiełło znał ją już chyba od momentu swojego chrztu, kiedy ona miała 16 lat. Później interweniował w jej sprawie gdy została porwana. Elżbieta pomimo tego, że była chora oraz że trzykrotnie owdowiała uchodziła za bardzo piękną kobietę. Niektórzy historycy twierdzą, że była młodsza i że wyszła za mąż tylko raz za Granowskiego.

Król poinformował swoją radę o zamiarze poślubienia Elżbiety 1 maja 1417 roku. Król się upierał i rada w końcu wyraziła zgodę. Król ożenił się z Elżbietą zaraz następnego dnia 2 maja 1417 roku. Odbywał się wtedy sobór w Konstancji i tam wysłano z prośbą do papieża o dyspensę, bo król ożenił się ze swoją siostrą chrzestną. Papież dał zgodę, ale warunkiem było to, aby po śmierci któregokolwiek z małżonków pozostałe przy życiu nie miało się więcej żenić. Królowa Elżbieta nie była lubiana. Zmarła 12 maja 1420. Dworzanie wiwatowali pomimo obecności króla. Dwa lata później ożenił się on po raz czwarty i ostatni.

W 1586 czyli 166 lat po śmierci Elżbiety zmarł Stefan Batory. Jego żona kazała go pochować na miejscu Elżbiety. Jej ciało zostało wyrzucone i do dzisiaj nie wiadomo gdzie spoczywa. Niestety Elżbieta nie miała łatwego życia. Była bogata, ale przez to porwana i zmuszona do małżeństwa być może dwukrotnie. Potem krzyżacy otruli jej męża. Ostatecznie wyszła z miłości za króla, ale nikt jej nie lubił. Pisano paszkwile i nazywano ją świnią, która uwiodła króla. Elżbieta chorowała i zmarła na gruźlicę. Wiele lat po śmierci na jej miejscu pochowano Stefana Batorego.

09 - Józef Wybicki

8 februari 2022 | 61 min

Rozmowa z Piotrem o Józefie Wybickim
Piotr "Karnaś"
audycje:
https://grastroskopia.pl/category/tomograf/

Józef Wybicki urodził się 29 września 1747 w Będominie koło Kościerzyny. Jego ojciec Piotr Wybicki brał udział w wojnie domowej po stronie Leszczyńskiego i dostał się do rosyjskiej niewoli. Zmarł gdy Józef miał 12 lat. Jego wychowaniem zajął się stryj, który wysłał go najpierw do kolegium jezuickiego, a potem do kancelarii prawniczej na praktykę. W obu miejscach Józef krytykował pamięciowe metody nauczania. Późniejsze wykształcenie zawdzięczał później własnej pracy.

Usamodzielnił się po śmierci stryja. W procesie o swój majątek dostał poparcie Familii. Zabrano go na ostatnią elekcję, gdzie głosował na Poniatowskiego. Po latach dowiedziawszy się, że wyboru i tak dokonano w Moskwie pisał później o bezsensie elekcji. Pracował jako prawnik wśród ludzi, których określał jako ciemnotę. Oni z kolei wyśmiewali się z niego nazywając go Cyceronem. Cyceron był człowiekiem ubogiego pochodzenia, ale umiejący świetnie przemawiać.

Był posłem na sejm w latach 1767-68. Debatowano tam nad równouprawnieniem dla dysydentów czyli innowierców. Ten sejm zwano repinowskim, bo poseł Katarzyny Wielkiej nazywał się właśnie Repin. Porwał on biskupów i w ten sposób zastraszył posłów. Wtedy właśnie wypowiedział się Józef Wybicki dając ostatnie pozytywne liberum veto. Wobec króla i posła Repina zażądał zwolnienia uwięzionych. Niestety zastraszeni posłowie nie poparli go. Później Wybicki musiał się ukrywać.

Dzisiaj równouprawnienie dla wszystkich religii jest czymś normalnym. Pamiętajmy jednak, że wtedy caryca Katarzyna chciała wprowadzić to w Polsce, ale nie w swoim kraju. Podczas tego sejmu Wybicki nawiązał kontakty z konfederatami barskimi. Ich celem była między innym właśnie obrona religii katolickiej. Oni byli przeciwni tego równouprawnienia dla innowierców. Wybicki dołączył do konfederacji między innymi po tym gdy dowiedział się jak wojska rosyjskie zniszczyły jego majątek.

Podczas konfederacji barskiej jego głównym zadaniem było uzyskanie wsparcia od innych dworów w Europie dla powstańców. Jeździł więc od Berlina, do Wiednia i do Paryża. Poznał wtedy swoją pierwszą żonę Kunegundę. Ożenił się z nią już po upadku konfederacji barskiej. Temu małżeństwu była przeciwna matka, a to przynajmniej z dwóch powodów. Kunusia była biedna i 17 lat starsza od Józefa. Po ślubie zaszła w ciążę i niestety zmarła w połogu. Niedługo później także jego matka.

W tym okresie Józef Wybicki pisał dużo. Były to zarówno dzieła traktujące o prawach czy polityce, ale powstały wtedy także utwory poetyckie. Nie był wprawdzie posłem na Sejm Czteroletni, ale pomagał w tworzeniu tzw. Kodeksu Stanisława Augusta. Niestety po porażkach w wojnie polsko-rosyjskiej król dołączył do Targowicy. Początkowo uczynił to także Józef Wybicki. Później jednak dołączył do tych, którzy dalej chcieli walczyć z Rosjanami.

Poznał wtedy Jana Henryka Dąbrowskiego. Ten generał dużo czasu spędził w wojsku saksońskim. Później wrócił do Polski. Gdy król Poniatowski dołączył do Targowicy to samo zrobił Dąbrowski. Nie był zbytnio zorientowany w sytuacji. Później oskarżono go o zdradę i obronił go właśnie Wybicki. Podczas insurekcji kościuszkowskiej Dąbrowski stanął przed sądem i groziła mu śmierć. Mowę w jego obronie wygłosił Wybicki. Tak rozpoczęła się długoletnia przyjaźń.

Gdy później Kościuszko wysłał Dąbrowskiego do Wielkopolski pojechał z nim Wybicki. Był rok 1794 Wielkopolska po II rozbiorze znajdowała się pod panowaniem pruskim. Wybicki napisał odezwę do Wielkopolan, a Dąbrowski kierował powstaniem, które wybuchło tam. Między innymi zdobyto Bydgoszcz 3 października 1794. Niestety Kościuszko przegrał pod Maciejowicami i Dąbrowskim zamiast iść na Pomorze musiał się wycofać w kierunku Warszawy. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej Wybicki musiał uciekać na emigrację. Przebywał głównie we Francji. Starano się tam pozyskać francuską pomoc. Wybicki napisał do Dąbrowskiego, który do niego dołączył w Paryżu.

Dąbrowski dostał listy polecające od dyrektoriatu do Napoleona, który był wtedy we Włoszech. Niestety ani Dąbrowski ani Wybicki nie mieli pieniędzy na tę podróż. W końcu Wybicki dostał darowiznę na sprawę polską i Dąbrowski wyjechał. Napoleon nie był zbyt skłonny, ale ostatecznie zgodził się i Dąbrowski podpisał umowę z Republiką Lombardzką o utworzenie Legionów Polskich we Włoszech. Wybicki dojechał tam w 1797 i był pod wielkim wrażeniem miasta, w którym rozbrzmiewał język polski. Napisał wtedy Mazurka Dąbrowskiego. Widzący tylu żołnierzy napisał: “jeszcze Polska nie umarła”.

Legiony Polskie miały umowę z Republiką Lombardzką. Ta jednak później została przyłączona do Republiki Cisalpińskiej więc trzeba było podpisać nową umowę. Zajął się tym Wybicki. Później Legiony Polskie zaatakowały Państwo Kościelne. W Rzymie zaczęły powstawać legia rzymska. Wybuchły tam jednak walki i legioniści ponieśli wielkie straty. Sytuacja zaczęła się komplikować. Wybicki wrócił do Paryża w 1800 roku i spotkał się tam z Kościuszką. W 1801 roku Republika Francuska podpisała pokój z Austrią nie dbając o sprawę polską. Wybicki wrócił więc do Polski pod zaborami.

Gdy wrócił do Polski spotkał się z rodziną. Spotkał się tam z drugą żoną oraz trojgiem dzieci. Był rok 1806. Nie widział rodziny 12 lat, a teraz właśnie jego córka Teresa wychodziła za mąż. Jednak tego samego roku 1806 doszło do wojny francusko-pruskiej. Dąbrowski i Wybicki spotkali się z Napoleonem w zdobytym Berlinie. Napoleon miał wtedy powiedzieć: “Na niepodległość trzeba sobie zasłużyć! Obaczę, jeżeli Polacy godni są być narodem”.

Wybicki napisał więc odezwę do Polaków w Wielkopolsce. Podpisali ją Dąbrowski i Wybicki. Wybuchło powstanie. Wypędzono Prusaków. Dąbrowski zajął się organizacją wojska, a Wybicki administracji. Napoleon chciał mu dać dobra państwowe, bo Prusacy zarekwirowali jego majątek. Wybicki tego jednak nie chciał i później zwrócono mu jego majątek w Manieczkach.

Gdy powstało Księstwo Warszawskie Wybicki dostał Order Legii Honorowej od Napoleona, a od wielkiego księcia Fryderyka Augusta Order Orła Białego. W 1809 roku wybuchła wojna polsko-austriacka. Wybicki zajął się organizowaniem armii. Jego starszy syn Łukasz wziął udział w bitiwe pod Wagram i tam został ciężko ranny. Zmarł on w 1812 roku.

Po klęsce inwazji na Rosję w 1812 roku Wybicki musiał się ukrywać. Prusacy wyznaczyli 1000 talarów nagrody za jego głowę. Wstawił się jednak za nim car Aleksander I i Wybicki mógł wrócić do swojego majątku, który znalazł się w pruskim zaborze. Wybicki zaczął działać w Królestwie Polskim pod berłem Aleksandra I. Na starość wrócił do Manieczek, tam zmarł i został pochowany. Później przeniesiono go do Poznania.

07 - Dobrawa

13 juni 2021 | 12 min

Ten odcinek chciałbym poświęcić Dobrawie, która też jest znana pod imieniem Dąbrówka. Myślę, że większość z nas pamięta, że była to Czeszka, która wyszła za mąż za Mieszka I i skłoniła go do przyjęcia chrześcijaństwa. Wszystko to prawda, ale z tą postacią wiąże się wiele innych ciekawych, czasami może strasznych faktów. Zajmijmy się jednak najpierw jej imieniem.

Niemiecki kronikarz i biskup Thietmar z Merseburga, który znał języki słowiańskie twierdzi, że miała na imię Dobrawa. Pisał też, że to imię wywodzi się od słowa “dobra”. I tak ją zapamiętała historia jako dobrą chrześcijankę. Miała więc na imię “Dobra”, jej młodsza siostra “Mlada” co można przetłumaczyć na “Młoda”. Można chyba powiedzieć, że ojciec dawał dzieciom imiona, które coś znaczyły. Do tego jeszcze wrócimy. Tak więc Dobrawa była dobra, jednak jej rodzina, a szczególnie ojciec raczej dobrzy nie byli.

Ojcem Dobrawy był Bolesław I Srogi. Jego starszym bratem był Wacław I Święty. Bolesław kazał zamordować swojego brata podczas uczty. Podobno dokładnie tego samego dnia urodził mu się syn, którego nazwał Strachkwas, co podobno tłumaczy się na “straszna uczta”. Jako pokutę za bratobójstwo oddał tego syna do klasztoru. Muszę powiedzieć, że mam wątpliwości co do skruchy Bolesława. Następcą Bolesława I Srogiego w Czechach został Bolesław II Pobożny, który wymordował ród Sławnikowiców, z którego wywodził się św. Wojciech. Ale wróćmy do Dobrawy.

Podobno jej ojciec Bolesław I Srogi miał sojusz z Wieletami przeciwko państwu Polan rządzonym przez Mieszka. Być może właśnie z tego powodu Mieszko ożenił się z córką Bolesława Srogiego. To całkowicie zmieniło sytuację zamiast być atakowanym przez Wieletów z jednej strony a Czechów z drugiej, Mieszko zaatakował Wieletów mając posiłki czeskie. Jaki więc Mieszko miał główny powód aby ożenić się z Dobrawą?

My patrząc na przeszłość zwracamy uwagę na najważniejsze wydarzenia. Takie, które całkowicie zmieniły rzeczywistość. Pokonanie Wieletów w kolejnej wojnie nie było niczym wyjątkowym. Wojny z nimi prowadzono wcześniej i później. Jednak wydarzeniem zmieniającym Polskę był chrzest jego władcy. Pamiętajmy jednak, że dla Mieszka największym problemem były ciągłe wojny. Małżeństwo z Dobrawą dawało pokój z jednym z sąsiadów oraz posiłki na wojnie. Można więc chyba przypuszczać, że głównym powodem do tej decyzji nie był późniejszy chrzest, ale tymczasowe korzyści strategiczne.

W przeszłości nie spisywano umów międzynarodowych, ale po prostu się żeniono. Można więc chyba określić Dobrawę jako czeskiego ambasadora na dworze Mieszka. Widać to nie tylko w kwestiach wojennych, ale także politycznych. Polska była w sojuszu z Czechami przez cały okres życia Dobrawy. Polacy i Czesi wspólnie walczyli, wspólnie też decydowali na kogo będą stawiać przy wyborze nowego cesarza. Gdy Dobrawa zmarła w 977 Mieszko wziął sobie za żonę Niemkę Ode i w sojuszu z Niemcami napadł na Czechy.

Jak jednak była jej rola w chrystianizacji Polski? Dobrawa przybyła do Polski wraz z orszakiem, w którym prawdopodobnie byli Jordan, który prawdopodobnie był pierwszym polskim biskupem oraz Sobiesław Sławnikowic, który później ściągnął do Polski swoich braci Wojciecha i Radzyma. Wojciech zginął później nawracając pogan i został świętym, a Radzym został pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim. Wygląda więc na to, że chociaż Mieszko nie został chrześcijaninem od razu to jednak pozwolił swojej żonie na jej praktyki religijne. Wg tradycji Dobrawa miała założyć dwa kościoły w Gnieźnie i jeden na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Jak jednak przekonała Mieszka do chrześcijaństwa?

Wg niektórych czeskich kronikarzy Dobrawa miała być stara w momencie małżeństwa z Mieszkiem. Pamiętajmy jednak, że to określenie znaczyło coś innego niż obecnie. Kobiety wychodziły wtedy za mąż już w wieku 12, 13 lat. Tak więc 20-letnia kobieta była już stara wg tamtych kanonów. Niemniej była ona praktykującą chrześcijanką przestrzegającą wszystkich postów. Niemiecki kronikarz Thietmar napisał, że aby skłonić Mieszka rezygnowała z przestrzegania tych postów. Wprawdzie kronikarz wspomina o jedzeniu mięsa w czasie postu, ale w podtekście jest chyba mowa o wstrzemięźliwości seksualnej w takich okresach. Wydaje się więc, że Dobrawa rezygnowała z tej formy poszczenia, aby urobić Mieszka.

Wg niektórych wyliczeń przybyła na ślub do Polski w 965, a już rok później Mieszko się ochrzcił. Niektóre jednak źródła podają, że współżyli ze sobą dopiero po chrzcie. Są to wprawdzie późniejsze źródła, ale zdaje się to potwierdzać narodzenie Bolesława w 967, czyli rok po chrzcie. Jak było naprawdę możemy tylko przypuszczać. Mi osobiście podoba się jednak wersja Thietmara.

Zwróćmy teraz uwagę na Bolesława syna Mieszka i Dobrawy. Zauważcie, że miał on na imię tak jak wielu członków rodziny Dobrawy. Władcą Czech był najpierw Bolesław I Srogi ojciec Dobrawy, potem Bolesław II Sprawiedliwy jej brat, a po nim Bolesław III Rudy czyli jej bratanek. Już po śmierci Dobrawy władcą Czech został jej syn Bolesław, którego my numerujemy jako pierwszego, ale w Czechach był Bolesławem IV. Wydaje się też, że Dobrawa w posagu wniosła Małopolskę z Krakowem.

Mieszko I wysyłając do papieża Dagome iudex opisał granice Polski bez Małopolski. Ta przypadła synowi Dobrawy czyli Bolesławowi Chrobremu. Oczywiście później wziął on wszystko wyganiając synów swojej macochy, ale początkowo miał rządzić w części, która przypadła mu w ramach posagu jego matki Dobrawy. W tamtym okresie Polska nie miała jeszcze swojego świętego. Za to świętym Czech został wuj Dobrawy zamordowany przez jej ojca. I właśnie św. Wacław został także patronem Polski.

Dobrawa miała wpływ także na to co się wydarzyło później. W jej orszaku przybył do Polski Sobiesław Sławnikowic. Brał on udział w wyprawach Chrobrego także tej na Czechy, zginął tam osłaniając odwrót Chrobrego z Pragi. Wcześniej jednak ściągnął do Polski dwóch swoich braci Wojciecha, który został pierwszym polskim świętym oraz Radzyma, który został pierwszym arcybiskupem gnieźnieńskim. Tak więc wpływy czeskie trwały w Polsce długo po śmierci Dobrawy.

Podsumowując. Dobrawa przybyła do Polski prawdopodobnie jako potwierdzenie sojuszu wojskowego i politycznego. Chrzest Mieszka nie był wymagany do tego. Mimo wszystko przez rok nakłoniła męża do przejścia na chrześcijaństwo. Była swego rodzaju ambasadorem - za jej życia Polska była w sojuszu wojskowym i politycznym z kolejnymi czeskimi władcami. W odróżnieniu od swojego ojca Bolesława I Srogiego, który zabił swojego brata św. Wojciech oraz w odróżnieniu od swojego brata Bolesława II Pobożnego, który wymordował Sławnikowiców - ona była dobra. Tak pisał o niej nawet niechętny Polakom Niemiecki kronikarz. W jej orszaku przybyli do Polski przedstawiciele kościoła, np. był chyba w tym orszaku Jordan. Krótko mówiąc Dobrawa miała ogromy wpływ na sojusz za swojego życia, ale jeszcze większy wpływ poprzez skłonienie męża do chrześcijaństwa.

Na dzisiaj to wszystko. Nie wszystkie podane informacje w tej audycji są 100% pewne. Jest wiele rzeczy, których musimy się domyślać i niejako czytać między wierszami tamtych kronikarzy. Gdyby ktoś z was, drodzy słuchacze miał ochotę podyskutować na ten temat. Być może nawet polemizować z podanymi przeze mnie poglądami to zapraszam do kontaktu, może nagramy wspólną audycję.

01 - Pijanstwo w PRL

23 januari 2021 | 9 min

Witam was w pierwszym odcinku podkastu “Historia dla Dorosłych”. Ja nazywam się Piotr Borowski i prowadzę podkast “Historia dla Dzieci”. Jak sama nazwa wskazuje tamte audycje są przeznaczone dla dzieci. Tak więc zbierając materiały czy tematy czasami zastanawiam się czy je poruszyć czy też nie. Np. temat zbrodni wojennych. Nagrałem kiedyś odcinek poświęcony Bolesławowi Śmiałemu i temu jak kazał ukarać niewierne żony swoich wojowników. Nie wdając się w szczegóły kazał tym kobietom karmić małe psy, a dzieci oddał do wykarmienia sukom. Omówiliśmy ten temat na jednej lekcji, a potem z tego zrobiłem audycję do pokastu “Historia wg Dzieci”. Krytyki nie było jakoś specjalnie dużo, bo tylko jedna matka napisała mi dość ostry komentarz, że to nie jest temat dla dzieci. Z kolei ten odcinek na YouTube został oznaczony jako odcinek dla dorosłych. Chyba już wiecie do czego zmierzam. Czasami chciałbym nagrać jakiś odcinek, ale obawiam się reakcji rodziców i dla tego postanowiłem stworzyć osobny podkast “Historia dla Dorosłych”.

Będę tutaj umieszczał tematy, które z jakichś względów nie mogły się ukazać w podkaście “Historia wg Dzieci”. Niekoniecznie oznacza to, że chodzi o temat. Czasami to będzie po prostu formuła. Np. nagrałem odcinek o Marii Skłodowskiej-Curie w podkaście “Historia wg Dzieci”, ponieważ był on skierowany do młodszych słuchaczy musiał być uproszczony i skrócony. Tutaj będę mógł omówić tą samą osobę czyli naszą uczoną Marię, ale o wiele dogłębniej i w sposób, który dla dzieci mógłby być nudny. Nie będę się już dalej rozwodził. Dzisiaj chciałbym omówić temat pijaństwa i alkoholizmu w PRL.

Ten okres często się określało słowem “komuna”. Był to okres problemów produkcyjnych. Brakowało wtedy wszystkiego. Ponieważ jednak produkcja alkoholu jest tak prosta tego nigdy nie zabrakło i to nawet w PRL. Jednym z powodów był fakt, że był to ogromny procent wpływów do budżetu państwa. W pewnych momentach aż 15% wszystkich pieniędzy, którymi dysponowało państwo pochodziło ze sprzedaży alkoholu. Nic więc chyba dziwnego, że państwo produkowało alcohol, który był kupowany przez wszystkich. Tak więc z punktu widzenia państwa produkowanie alkoholu było bardzo ważne. Dlaczego jednak ludzie go tak chętnie kupowali. Problemy gospodarcze w PRLu oznaczały, że momentami literalnie nie było niczego na półkach. Dzisiaj alkohol konkuruje z mnóstwem produktów, w tamtych czasach alkohol nie miał żadnej konkurencji.

Ciekawe jest, że walkę z alkoholizmem podjęto gdy powstała Solidarność. Komitety strajkowe w 1980 roku wprowadziły prohibicję. Pojawił się pogląd, że to władza komunistyczna rozpija robotników, aby łatwiej się nimi rządziło.

Później przyszedł stan wojenny i generał Jaruzelski, który był zdeklarowanym abstynentem. Jaruzelski ograniczył liczbę sklepów, w których można było kupić alkohol oraz wyznaczył godzinę 13, od której można było kupować. Oczywiście prawo łatwo jest wprowadzić. Gorzej jest z jego wyegzekwowaniem. Pojawiły się punkty zwane metami, w których można było kupić alkohol o dowolnej porze. Wzrosła też produkcja bimbru.

Należało zapamiętać datę bitwy pod Grunwaldem czyli 1410. Tą liczbę tłumaczono tak: wziąć 1 kilogram cukru, 4 dekagramy drożdży i 10 litrów wody. Zrobić zacier i destylować w jakimś bezpiecznym miejscu. W mojej młodości byłem w paru takich prywatnych bimbrowniach. Spragnieni ludzie czekający na powoli kapiący trunek pili na zmianę. Gdy tylko nakapało wystarczająco do jednej szklanki wymieniało się ją na inną, a tą wypijał czekający w kółku miłośnik.
Pijaków wtedy często spotykało się na ulicach, szczególnie w dniu wypłaty. Później władza postanowiła z tym walczyć i założono izby wytrzeźwień. Na moje szczęście nigdy nie trafiłem do tego przybytku, ale miałem paru znajomych, którym to się przydarzyło. Żartowano wtedy, że to najdroższy hotel w Polsce.

Podsumowując: alkohol był bardzo ważny dla budżetu państwa za komuny. Stanowił momentami aż 15% wszystkich wpływów do budżetu. Stosunek do alkoholu zaczął się zmieniać w latach 80 gdy powstała Solidarność. Zawdzięcza to się nie tylko prohibicji podczas strajków, ale także objęciu rządów przez generała abstynenta. Ostatni okres PRLu to ograniczenie możliwości zakupu przez wprowadzenie godziny 13, co doprowadziło do powstania “met” oraz zwiększenia produkcji bimbru. Powstały wtedy też izby wytrzeźwień.

Dlaczego za czasów Solidarności spadło spożycie alkoholu. Niektórzy twierdzą, że było to wynikiem tego, że ludzie zaczęli mieć nadzieję, że coś można zmienić. Niestety jak podają statystyki spożycie alkoholu znowu wzrasta. Czy jest to wynikiem tego, że ludzie nie widzą żadnej nadziei na przyszłość. Ja nagrywam to w styczniu 2021 roku. W wielu krajach od roku wielu ludzi jest zamkniętych w domach. Jest to chyba jeden z powodów utraty nadziei na przyszłość i wzrostu alkoholizmu.

Tutaj możecie znaleźć odcinek o Marii Skłodowskiej Curie przygotowany dla dzieci:
https://historiawgdzieci.pl/podkast/maria-sklodowska-curie

00:00 -00:00